GABLOTA NR 3
Szofar. Instrument muzyczny dęty o charakterze liturgicznym, wykonany z rogu zwierzęcego, używany w judaizmie dla obwieszczenia ważnego wydarzenia – alarmu wojennego, zawarcia pokoju, zbliżającego się niebezpieczeństwa, ogłoszenia postu, zawiadomienia o rozpoczęciu roku jubileuszowego; oraz dla celów kultowych w Świątyni Jerozolimskiej. W późniejszych wiekach dźwięk szofaru oznajmiał nadejście Nowego Roku, kiedy to dęto aż 100 razy, a wraz z nim – Dni Pokuty. W brzmieniu sz. wyróżnia się trzy rodzaje dźwięków: tekij(j)a, terua i sz(e)warim.
Prezentowany na wystawie wyrób pochodzi z pocz. XXI w. i został przekazany Centrum Informacji o Dawnej Gminie Izraelickiej Biecz z siedzibą w Libuszy przez Nicole Yossefi z Meksyku, która jest potomkinią Szymona Stieglitza, mełameda z Biecza.
Tefilin, tfilin, filakterie - przedmioty modlitewne, dwa czarne skórzane pudełeczka wykonane z jednego kawałka skóry koszernego zwierzęcia, w których znajdują się cztery ustępy Tory, ręcznie przepisane w języku hebrajskim przez sofera.
Tefilin, tak jak tałes, są noszone podczas codziennych modlitw w dni powszednie przez dorosłych mężczyzn. W szabat i święta nie ma obowiązku zakładania tefilin. Pudełeczka przywiązuje się rzemieniem do czoła (tefilin szel rosz) i lewego ramienia (tefilin szel jad). W obu pudełeczkach znajduje się ten sam tekst, z tym że w tefilin noszonym na ramieniu zapisany na jednym kawałku pergaminu, a w noszonym na głowie – na czterech kawałkach. Fragmenty Tory są napisane na pergaminie ze skóry koszernego zwierzęcia.
Są to Księga Wyjścia oraz Księga Powtórzonego Prawa. Zawierają one przykazania noszenia tefilin, odmawiania modlitwy Szema, przybijania mezuzy na framudze drzwi domu i wiązania cicit. Przestrzeganie tych przykazań ma przypominać żydom o obowiązkach Tory. Zapisane w tefilin fragmenty Tory stanowią również modlitwę Szema i tekst zawarty w mezuzie. Tekst mówi
o powodzeniu, szczęściu i bezpieczeństwie wypływającym z przestrzegania micwot oraz o nieszczęściach, które przyjdą w przypadku ich zaniedbywania.
Pochodząca z greckiego nazwa filakterie (amulety) nawiązuje do przypisywanej im mocy ochronnej. Tefilin na ramieniu umieszczany jest w pobliżu serca, aby jego pragnienia podporządkować służbie Bogu. Tefilin na głowie służy skierowaniu myśli na Torę. Kiedyś tefilin noszone były cały dzień. W diasporze ograniczono ich zakładanie na czas modlitw. Obowiązek noszenia filakterii ciąży na mężczyznach od trzynastego roku życia, chociaż zakładają je również wcześniej, aby wprawić się w ich noszeniu. Współcześnie filakterie w synagogach zaczęły demonstracyjnie zakładać żydowskie feministki.
Tefilin wystawiony w gablocie pochodzi z Biecza, z dużym prawdopodobieństwem można wskazać jego właściciela. Jest niekompletny, brakuje w nim rzemyków, jedno z pudełeczek jest otwarte, pozbawione zwojów z modlitwami - jakby ktoś szukał w nich skarbów. Jest niezwykle cenne, bo jedyne, jakie odnaleziono w Bieczu.
Dreidel. Czworoboczny bączek z pojedynczą literą hebrajską po każdej stronie, który służy do uprawiania tradycyjnej żydowskiej gry hazardowej podczas święta Chanuka. Przed powstaniem państwa Izrael w 1948 r. na wszystkich drejdlach znajdowały się litery nun (?), gimel (?), he (?) i szin (?), które są pierwszymi literami słów
w zdaniu: Nes gadol haja szam („Stał się tam wielki cud”). Prezentowany na wystawie XIX-wieczny egzemplarz pochodzi
z Meksyku i jest darem prawnuczki Szymona Stieglitza, mełameda
w Bieczu. Stieglitz prowadził naukę w prywatnych szkołach religijnych - chederach, ponadto był introligatorem. Nicole Yossefi jest wnuczką Debory, urodzonej w Bieczu córki Szymona i Rochmy. Dwukrotnie odwiedziła Biecz, jest autorką wspomnieniowej książki pt. "Historia de la familia Stieglitz-Hirschfeld".
Sidur. Modlitewnik zawierający pełen zbiór modlitw codziennych i przeznaczonych na szabat, odmawianych zarówno w synagodze, jak i w domu. Za pierwszy „prawdziwy” sidur uznaje się Sidur Saadji Gaona z X w., który z biegiem lat poprawiano i rozszerzano, dodając m. in. w XVI w. pieśń Lecha dodi…. Obecnie różne odłamy judaizmu (judaizm ortodoksyjny; judaizm konserwatywny; judaizm reformowany) wydają swoje własne modlitewniki. Prezentowana na zdjęciu książeczka pochodzi z pierwszej poł. XX w. z Biecza. Jest jednym z wielu zachowanych pism religijnych znajdujących się w zbiorach Centrum Informacji o Dawnej Gminie Izraelickiej Biecz z siedzibą w Libuszy.
Napis Bajcz to żydowska nazwa miasta Biecz w języku jidysz zapisana alfabetem hebrajskim. Ceramiczne płytki z literami zostały zakupione na targu Starego Miasta w Jerozolimie i naklejone na łupek fillytowy pochodzący z okolic Jarnołówka na Opolszczyźnie. Niezwykle rzadko - tylko na niektorych pismach urzędowych nazwę Biecza pisano po hebrajsku, wybrzmiewała wtedy tak jak polska.
Kierunkowskaz. Prezentowana na wystawie zabytkowa tabliczka jest niezwykle cenna, bo rzadko spotyka się wykonanie z emaliowanej blachy. Napis wskazuje i symbol dłoni wskazują kierunek dojścia do synagogi. Hebrajski napis Beit Kneset oznacza dosłownie Dom zgromadzenia. Inne nazwy synagog: bóżnica, szul (szkoła), tempel (świątynia) określają różne funkcje, jakie pełniły. Były więc synagogi miejscem gromadzenia się wspólnoty lokalnej, nauczania, odprawiania publicznych modłów z udziałem co najmniej dziesięciu dorosłych Żydów (minjan). Synagogi w dawnej Polsce mieściły różne urzędy gminne: kancelarię, archiwum, pomieszczenia sądów rabinackich, skarbiec, a nawet koszerną stołówkę i schronisko z noclegownią. Nie jest znane pochodzenie tablicy, została zakupiona na giełdzie staroci w Bolesławcu w roku 2019.
Tablice adresowe
Dwie emaliowane tabliczki adresowe pochodzą z tego samego domu, ale z różnych okresów historycznych. Pierwsza z nich (nr. 81) była własnością Żyda Dawida Wega, druga (nr 5) pochodzi z tego samego domu odkupionego po wojnie od spadkobierców Dawida Wega przez rodzinę szewca Michała Urzędowskiego.
W 1850 r. dom i parcela budowlana nr 100 należały do Marii Kowalskiej, tutaj mieszkało żydowskie małżeństwo Selig i Ewa Teller. Pod adresem Rynek 92 (jeszcze wcześniejsza numeracja tego domu) urodził się 29 stycznia 1851 r. ich syn Israel. Później dom przeszedł na własność rodziny Weg. Ok. 1877 r. wybudowano nowy dom murowany, który restaurowano w roku 1909.
Dawid Weg (starszy) urodził się w 1872 r. w Ryglicach, jego żona Estera pochodziła z Siepietnicy. Mieli syna Dawida (zw. Młodszym) i dwie córki. Początkowo Dawid Weg zw. Starszym nosił nazwisko Izrael (panieńskie matki), z czasem zmienił je na ojcowskie. Dawid Weg (Starszy) prowadził w swoim parterowym domu sklep korzenny. Był człowiekiem zamożnym. Przed rokiem 1938 syn Dawida noszący to samo imię i dla rozróżnienia zwany Dawidem Wegiem Młodszym, żona i dzieci: Toni i Eidel (Adela, Małka) przebywali w Niemczech. Byli wśród ok. 15 – 17 tys. polskich Żydów, których pod koniec 1938 r. władze III Rzeszy wydaliły z Niemiec. Kiedy wrócili do Biecza, znaleźli się w trudnej sytuacji materialnej, ponieważ cały majątek musieli zostawić w Niemczech. Wszyscy zginęli w zagładzie.
Talerz sederowy jest ważnym elementem wieczerzy sederowej podczas obchodów święta Pesach, ponieważ ułożone na nim potrawy mające wymiar symboliczny przypominają wyjście Żydów
z Egiptu. Na sederowym talerzu kładziemy w kolejności zgodnej
z obrotem wskazówek zegara sześć potraw:
• Zeroa – upieczone mięso z kością – jest symbolem historycznej, tradycyjnej ofiary pesachowej (korban pesach). Jest to potrawa wyłącznie symboliczna i nie jest zjadana;
• Bejca – jajko (w skorupie) ugotowane na twardo, ale później dodatkowo opieczone w piekarniku. Symbolizuje korban chagiga, dodatkową świąteczną ofiarę składaną w czasach historycznych w Świątyni. To również jest potrawa wyłącznie symboliczna i także nie jest zjadana;
• Maror – gorzkie zioła (warzywa) na surowo (może być chrzan lub sałata) – są symbolem „gorzkiego” cierpienia Izraelitów w Egipcie;
• Charoset - potrawa z rozdrobnionych, wymieszanych owoców, np. jabłek, gruszek i orzechów włoskich połączonych z niewielką ilością miodu i wina – symbolizuje glinę, z której izraelici wyrabiali cegły w Egipcie, jest symbolem znoszonego tam ucisku;
• Karpas – warzywo (np. rzodkiewka, seler, pietruszka, lub – rzadko – surowa cebula, ale inne niż użyte jako maror) symbolizujące „żywotność domu Izraela”;
• Chazeret – drugi rodzaj gorzkich ziół (warzyw). Nie według wszystkich rabinów jest konieczny. Najczęściej stosowany jest utarty chrzan – używany jako maror na kanapki z macy (korech) lub nie zjadany jako symbol okrutnego dzieciobójstwa ze strony faraona;
• Mei melach – słona woda, w której zanurzany jest karpas – jest symbolem potu i łez wylewanych przez Żydów w niewoli. Naczynie z wodą zazwyczaj stawiane jest obok talerza sederowego, ale może także być na nim ułożone.
Współczesny ozdobny talerz naścienny przedstawia menorę - symbol judaizmu oraz napis Izrael w językach hebrajskim i polskim. Nazwa Izrael pochodzi ze Starego Testamentu (por. Księga Rodzaju 32,29) i oznacza: „ten, który walczy z Bogiem”. Takie imię otrzymał patriarcha Jakub. Niektórzy komentatorzy są odmiennego zdania jeśli chodzi o sens znaczenia tego słowa. Niektórzy mówią, że słowo "Izrael" pochodzi od czasownika "śarar" i oznacza: "Bóg zasad" albo "Bóg osądzający". Jeszcze inni tłumaczą to słowo jako "książę (mocny przed) u Boga" lub "walczący". Z potomków Jakuba powstał biblijny naród, nazywany powszechnie Izraelczykami lub "Dziećmi Izraela". Pierwsze historyczne użycia słowa "Izrael" pochodzi ze Steli Merenptaha, datowanej na okres 1224 - 1208 p.n.e. Współczesne państwo Izrael (Medinat Yisrael) jest powszechnie nazywane "Eretz Israel" (Ziemia Izraela). W pierwszych dniach niepodległości rząd używał słowa "Izrael" w odniesieniu do mieszkańców nowego państwa. Formalnie nazwy państwa po raz pierwszy użył minister spraw zagranicznych Mosze Szarett.
POWROT
Szofar. Instrument muzyczny dęty o charakterze liturgicznym, wykonany z rogu zwierzęcego, używany w judaizmie dla obwieszczenia ważnego wydarzenia – alarmu wojennego, zawarcia pokoju, zbliżającego się niebezpieczeństwa, ogłoszenia postu, zawiadomienia o rozpoczęciu roku jubileuszowego; oraz dla celów kultowych w Świątyni Jerozolimskiej. W późniejszych wiekach dźwięk szofaru oznajmiał nadejście Nowego Roku, kiedy to dęto aż 100 razy, a wraz z nim – Dni Pokuty. W brzmieniu sz. wyróżnia się trzy rodzaje dźwięków: tekij(j)a, terua i sz(e)warim.
Prezentowany na wystawie wyrób pochodzi z pocz. XXI w. i został przekazany Centrum Informacji o Dawnej Gminie Izraelickiej Biecz z siedzibą w Libuszy przez Nicole Yossefi z Meksyku, która jest potomkinią Szymona Stieglitza, mełameda z Biecza. Tefilin, tfilin, filakterie - przedmioty modlitewne, dwa czarne skórzane pudełeczka wykonane z jednego kawałka skóry koszernego zwierzęcia, w których znajdują się cztery ustępy Tory, ręcznie przepisane w języku hebrajskim przez sofera.
Tefilin, tak jak tałes, są noszone podczas codziennych modlitw w dni powszednie przez dorosłych mężczyzn. W szabat i święta nie ma obowiązku zakładania tefilin. Pudełeczka przywiązuje się rzemieniem do czoła (tefilin szel rosz) i lewego ramienia (tefilin szel jad). W obu pudełeczkach znajduje się ten sam tekst, z tym że w tefilin noszonym na ramieniu zapisany na jednym kawałku pergaminu, a w noszonym na głowie – na czterech kawałkach. Fragmenty Tory są napisane na pergaminie ze skóry koszernego zwierzęcia.
Są to Księga Wyjścia oraz Księga Powtórzonego Prawa. Zawierają one przykazania noszenia tefilin, odmawiania modlitwy Szema, przybijania mezuzy na framudze drzwi domu i wiązania cicit. Przestrzeganie tych przykazań ma przypominać żydom o obowiązkach Tory. Zapisane w tefilin fragmenty Tory stanowią również modlitwę Szema i tekst zawarty w mezuzie. Tekst mówi
o powodzeniu, szczęściu i bezpieczeństwie wypływającym z przestrzegania micwot oraz o nieszczęściach, które przyjdą w przypadku ich zaniedbywania.
Pochodząca z greckiego nazwa filakterie (amulety) nawiązuje do przypisywanej im mocy ochronnej. Tefilin na ramieniu umieszczany jest w pobliżu serca, aby jego pragnienia podporządkować służbie Bogu. Tefilin na głowie służy skierowaniu myśli na Torę. Kiedyś tefilin noszone były cały dzień. W diasporze ograniczono ich zakładanie na czas modlitw. Obowiązek noszenia filakterii ciąży na mężczyznach od trzynastego roku życia, chociaż zakładają je również wcześniej, aby wprawić się w ich noszeniu. Współcześnie filakterie w synagogach zaczęły demonstracyjnie zakładać żydowskie feministki.
Tefilin wystawiony w gablocie pochodzi z Biecza, z dużym prawdopodobieństwem można wskazać jego właściciela. Jest niekompletny, brakuje w nim rzemyków, jedno z pudełeczek jest otwarte, pozbawione zwojów z modlitwami - jakby ktoś szukał w nich skarbów. Jest niezwykle cenne, bo jedyne, jakie odnaleziono w Bieczu. Dreidel. Czworoboczny bączek z pojedynczą literą hebrajską po każdej stronie, który służy do uprawiania tradycyjnej żydowskiej gry hazardowej podczas święta Chanuka. Przed powstaniem państwa Izrael w 1948 r. na wszystkich drejdlach znajdowały się litery nun (?), gimel (?), he (?) i szin (?), które są pierwszymi literami słów
w zdaniu: Nes gadol haja szam („Stał się tam wielki cud”). Prezentowany na wystawie XIX-wieczny egzemplarz pochodzi
z Meksyku i jest darem prawnuczki Szymona Stieglitza, mełameda
w Bieczu. Stieglitz prowadził naukę w prywatnych szkołach religijnych - chederach, ponadto był introligatorem. Nicole Yossefi jest wnuczką Debory, urodzonej w Bieczu córki Szymona i Rochmy. Dwukrotnie odwiedziła Biecz, jest autorką wspomnieniowej książki pt. "Historia de la familia Stieglitz-Hirschfeld". Sidur. Modlitewnik zawierający pełen zbiór modlitw codziennych i przeznaczonych na szabat, odmawianych zarówno w synagodze, jak i w domu. Za pierwszy „prawdziwy” sidur uznaje się Sidur Saadji Gaona z X w., który z biegiem lat poprawiano i rozszerzano, dodając m. in. w XVI w. pieśń Lecha dodi…. Obecnie różne odłamy judaizmu (judaizm ortodoksyjny; judaizm konserwatywny; judaizm reformowany) wydają swoje własne modlitewniki. Prezentowana na zdjęciu książeczka pochodzi z pierwszej poł. XX w. z Biecza. Jest jednym z wielu zachowanych pism religijnych znajdujących się w zbiorach Centrum Informacji o Dawnej Gminie Izraelickiej Biecz z siedzibą w Libuszy. Napis Bajcz to żydowska nazwa miasta Biecz w języku jidysz zapisana alfabetem hebrajskim. Ceramiczne płytki z literami zostały zakupione na targu Starego Miasta w Jerozolimie i naklejone na łupek fillytowy pochodzący z okolic Jarnołówka na Opolszczyźnie. Niezwykle rzadko - tylko na niektorych pismach urzędowych nazwę Biecza pisano po hebrajsku, wybrzmiewała wtedy tak jak polska. Kierunkowskaz. Prezentowana na wystawie zabytkowa tabliczka jest niezwykle cenna, bo rzadko spotyka się wykonanie z emaliowanej blachy. Napis wskazuje i symbol dłoni wskazują kierunek dojścia do synagogi. Hebrajski napis Beit Kneset oznacza dosłownie Dom zgromadzenia. Inne nazwy synagog: bóżnica, szul (szkoła), tempel (świątynia) określają różne funkcje, jakie pełniły. Były więc synagogi miejscem gromadzenia się wspólnoty lokalnej, nauczania, odprawiania publicznych modłów z udziałem co najmniej dziesięciu dorosłych Żydów (minjan). Synagogi w dawnej Polsce mieściły różne urzędy gminne: kancelarię, archiwum, pomieszczenia sądów rabinackich, skarbiec, a nawet koszerną stołówkę i schronisko z noclegownią. Nie jest znane pochodzenie tablicy, została zakupiona na giełdzie staroci w Bolesławcu w roku 2019. Tablice adresowe
Dwie emaliowane tabliczki adresowe pochodzą z tego samego domu, ale z różnych okresów historycznych. Pierwsza z nich (nr. 81) była własnością Żyda Dawida Wega, druga (nr 5) pochodzi z tego samego domu odkupionego po wojnie od spadkobierców Dawida Wega przez rodzinę szewca Michała Urzędowskiego.
W 1850 r. dom i parcela budowlana nr 100 należały do Marii Kowalskiej, tutaj mieszkało żydowskie małżeństwo Selig i Ewa Teller. Pod adresem Rynek 92 (jeszcze wcześniejsza numeracja tego domu) urodził się 29 stycznia 1851 r. ich syn Israel. Później dom przeszedł na własność rodziny Weg. Ok. 1877 r. wybudowano nowy dom murowany, który restaurowano w roku 1909.
Dawid Weg (starszy) urodził się w 1872 r. w Ryglicach, jego żona Estera pochodziła z Siepietnicy. Mieli syna Dawida (zw. Młodszym) i dwie córki. Początkowo Dawid Weg zw. Starszym nosił nazwisko Izrael (panieńskie matki), z czasem zmienił je na ojcowskie. Dawid Weg (Starszy) prowadził w swoim parterowym domu sklep korzenny. Był człowiekiem zamożnym. Przed rokiem 1938 syn Dawida noszący to samo imię i dla rozróżnienia zwany Dawidem Wegiem Młodszym, żona i dzieci: Toni i Eidel (Adela, Małka) przebywali w Niemczech. Byli wśród ok. 15 – 17 tys. polskich Żydów, których pod koniec 1938 r. władze III Rzeszy wydaliły z Niemiec. Kiedy wrócili do Biecza, znaleźli się w trudnej sytuacji materialnej, ponieważ cały majątek musieli zostawić w Niemczech. Wszyscy zginęli w zagładzie.
Talerz sederowy jest ważnym elementem wieczerzy sederowej podczas obchodów święta Pesach, ponieważ ułożone na nim potrawy mające wymiar symboliczny przypominają wyjście Żydów
z Egiptu. Na sederowym talerzu kładziemy w kolejności zgodnej
z obrotem wskazówek zegara sześć potraw:
• Zeroa – upieczone mięso z kością – jest symbolem historycznej, tradycyjnej ofiary pesachowej (korban pesach). Jest to potrawa wyłącznie symboliczna i nie jest zjadana;
• Bejca – jajko (w skorupie) ugotowane na twardo, ale później dodatkowo opieczone w piekarniku. Symbolizuje korban chagiga, dodatkową świąteczną ofiarę składaną w czasach historycznych w Świątyni. To również jest potrawa wyłącznie symboliczna i także nie jest zjadana;
• Maror – gorzkie zioła (warzywa) na surowo (może być chrzan lub sałata) – są symbolem „gorzkiego” cierpienia Izraelitów w Egipcie;
• Charoset - potrawa z rozdrobnionych, wymieszanych owoców, np. jabłek, gruszek i orzechów włoskich połączonych z niewielką ilością miodu i wina – symbolizuje glinę, z której izraelici wyrabiali cegły w Egipcie, jest symbolem znoszonego tam ucisku;
• Karpas – warzywo (np. rzodkiewka, seler, pietruszka, lub – rzadko – surowa cebula, ale inne niż użyte jako maror) symbolizujące „żywotność domu Izraela”;
• Chazeret – drugi rodzaj gorzkich ziół (warzyw). Nie według wszystkich rabinów jest konieczny. Najczęściej stosowany jest utarty chrzan – używany jako maror na kanapki z macy (korech) lub nie zjadany jako symbol okrutnego dzieciobójstwa ze strony faraona;
• Mei melach – słona woda, w której zanurzany jest karpas – jest symbolem potu i łez wylewanych przez Żydów w niewoli. Naczynie z wodą zazwyczaj stawiane jest obok talerza sederowego, ale może także być na nim ułożone. Współczesny ozdobny talerz naścienny przedstawia menorę - symbol judaizmu oraz napis Izrael w językach hebrajskim i polskim. Nazwa Izrael pochodzi ze Starego Testamentu (por. Księga Rodzaju 32,29) i oznacza: „ten, który walczy z Bogiem”. Takie imię otrzymał patriarcha Jakub. Niektórzy komentatorzy są odmiennego zdania jeśli chodzi o sens znaczenia tego słowa. Niektórzy mówią, że słowo "Izrael" pochodzi od czasownika "śarar" i oznacza: "Bóg zasad" albo "Bóg osądzający". Jeszcze inni tłumaczą to słowo jako "książę (mocny przed) u Boga" lub "walczący". Z potomków Jakuba powstał biblijny naród, nazywany powszechnie Izraelczykami lub "Dziećmi Izraela". Pierwsze historyczne użycia słowa "Izrael" pochodzi ze Steli Merenptaha, datowanej na okres 1224 - 1208 p.n.e. Współczesne państwo Izrael (Medinat Yisrael) jest powszechnie nazywane "Eretz Israel" (Ziemia Izraela). W pierwszych dniach niepodległości rząd używał słowa "Izrael" w odniesieniu do mieszkańców nowego państwa. Formalnie nazwy państwa po raz pierwszy użył minister spraw zagranicznych Mosze Szarett. |
|