Obraz żydowskiego Biecza na łamach "Nowego Dziennika" w okresie dwudziestolecia międzywojennego[1].

 

Analiza materiału prasowego stanowi drugą, obok dokumentów, ważną część źródeł historycznych wykorzystywanych m. in. przy opracowywaniu monografii miejscowości. W gazetach i czasopismach można znaleźć szereg cennych informacji zawartych w artykułach, także w ogłoszeniach reklamowych, nekrologach i różnego rodzaju zestawieniach, komunikatach. Zniszczenia dokumentacji gmin żydowskich z okresu międzywojennego dokonane przez okupanta niemieckiego, znacznie zubożyły bazę źródłową o tym okresie ich działalności.[2] Dlatego też prasa żydowska, ukazująca się w latach 1918-1939 stanowi cenne źródło do poznania dziejów ludności żydowskiej, w tym małopolskiego Biecza. Różnorodność tematyczna poruszanych problemów: politycznych, ekonomicznych, kulturalnych, towarzyskich pozwoliła na uzyskanie pewnych informacji o środowisku żydowskim miasteczka. Nie są to oczywiście podstawowe źródła wiedzy, natomiast stanowią znakomite uzupełnienie różnych opracowań. Gazety, jak wiele innych źródeł historycznych, ulegały zjawisku stronniczości, wszystkie fakty historyczne, jakie w nich przedstawiano zapisywali dziennikarze, kierujący się swoim punktem widzenia - w opisywanym przypadku był to syjonistyczny punk widzenia. Spośród 34 polskojęzycznych pism żydowskich jedynie "Nowy Dziennik" ukazywał się przez cały okres międzywojenny i należał do najpopularniejszych gazet syjonistycznych w Krakowie. Od roku 1937 dziennik ukazywał się dwa razy dziennie, a wydanie popołudniowe miała charakter sensacyjny. Ogólną dostępność pisma zapewniał nakład, który wahał się w przedziale 4 000-18 000 egzemplarzy[3]. Należy przypuszczać, że "Nowy Dziennik" cieszył się w Bieczu popularnością - świadczą o tym nadsyłane do redakcji w Krakowie informacje kulturalne, polityczne, towarzyskie. Przy lokalnym komitecie syjonistycznym w Bieczu utworzono komisję "Nowego Dziennika", która "prowadziła szeroko zakrojoną akcję propagandową i zdołała już powiększyć liczbę abonentów Nowego Dziennika w naszym mieście. Dużo jest pomocna przy pracy propagandowej tut. org. Akiba"[4].

 

Organizacja syjonistyczna

Ze zrozumiałych względów szpalty "Nowego Dziennika" wykorzystywane były do przedstawienia życia syjonistycznego w miasteczku. Ważnym elementem tej działalności partyjnej były prelekcje wygłaszane dla członków Lokalnego Koła Syjonistycznego w Bieczu przez działaczy Centralnej Organizacji Syjonistycznej dla Małopolski. Tematycznie najczęściej dotyczyły spraw osadnictwa w Palestynie: "Golus i Palestyna", "Kryzys w golusie, a rzeczywistość w Palestynie," "Ideologia stamsjonizmu", "Prosperity w Palestynie i co dalej...", spraw partyjnych: "Problemy XVIII Kongresu Syjonistycznego, "Problemy kongresowe", spraw kultury: "Typy w literaturze żydowskiej", "Kamińska - matka teatru żydowskiego", "O znaczeniu Tarbutu", religijnych: "Prorocy jako wyraz genjuszu żydowskiego"[5]. Prelegentami organizującymi agitację syjonistyczną w Bieczu byli: Natan Milejkowski, Samuel Friedman, Salomon Seelenfreund, dr Lewin, dr Mer z Tarnowa, Maj z Rymanowa, Fuss, Józef Gross z Krosna, gorliczanie: dr Blech, Gross, dr Daniel Blumenfeld, bieczanie: Dawid Einhorn, Wasserstrum, Naftali Kurz, Blick, dr Gottesdiener i dr Aszer Bernstein z Jerozolimy. Na łamach "Nowego Dziennika" informowano o wyborach, zjazdach partii syjonistycznych: Szlome Emune Izrael, Organizacji Syjonistycznej[6].

Organizacje działające w Bieczu

Z informacji zamieszczonych na łamach "Nowego Dziennika" można sporządzić wykaz organizacji społecznych i politycznych działających w mieście. Należały do nich wymieniane w prasie: Biblioteka i Czytelnia Żydowska[7], Żydowski Fundusz Narodowy, Lokalny Komitet Organizacji Syjonistycznej, Towarzystwo Opieki nad Sierotami Żydowskimi, "Ezra Chalucowa" - organizacja syjonistyczna nawiązująca do tradycji, związanej z powrotem Żydów do ojczyzny, Gemilas Chasudim - kasy bezprocentowych pożyczek, Akiba - Związek Młodzieży Hebrajskiej Akiba, Haszomer-Hacair - międzynarodowa żydowska organizacja młodzieżowa.[8]. Prasa wielokrotnie donosiła o utworzeniu w Jaśle hachszary - ośrodka nauki praktycznej dla przyszłych osadników, którzy mieli zamiar emigrować do Palestyny[9].

 

Żydowski Fundusz Narodowy (Keren Kaj(j)emet le-Israel - KKL)

"Nowy Dziennik" wiele miejsca poświęcał zbiórkom pieniędzy na fundusz wspomagający osadnictwo żydowskie w Palestynie. Zebrane pieniądze (akcja Puszki, Nedarim - od neder = zobowiązanie do złożenia ofiary) przeznaczano na zakup ziemi (akcja Dunamy). Prowadzono specjalne zbiórki pieniężne na założenie w Palestynie lasu (akcja Drzewka). Stworzono tzw. Fundusz Łańcuchowy, polegający na tym, że wpłacający pieniądze wzywał podanego z nazwiska znajomego do podobnej ofiary. Ten z kolei namawiał do wniesienia opłaty następną osobę, tworząc swoisty łańcuch ludzki. W "Nowym Dzienniku" składano sprawozdania ze zbiórek, określano kontyngenty kwot jakie poszczególne miasta - w tym Biecz - miały obowiązek zebrać. Zbierano także pieniądze mające na celu uczczenie pamięci zamordowanych działaczy syjonistycznych (akcje Trumpeldor, Mifal Arlosoroff i Mifal Uszyszkin)[10].

 

Życie kulturalne i artystyczne

Zbiórce funduszy na KKL i miejskie agendy syjonistyczne (czytelnia, biblioteka) towarzyszyły imprezy o charakterze kulutralno-oświatowym: festyny, wieczornice (wieczory machabeuszowe, purimowe), pogadanki, spektakle teatralne. Te ostatnie cieszyły się dużym zainteresowaniem, a ich poziom artystyczny - jak donosi gazeta - był wysoki. Odgrywano je w języku żydowskim (jidysz): "Der Szarlatan" w reżyserii Gärtnera, "Jorszim" Asza w reżyserii pani Daniel, "Dr. Rubinstein", "Der Mamser" pióra dra Heftlera, w reżyserii Neufeldowej, obraz z życia p. t. "Motje Majlech der Stoler", "Życie i śmierć Trumpeldora", komedie: "Małżeństwo Loli" w reż. Neufeldówny, "Poseł czy kominiarz" i "Generalna próba" autorstwa Raorta. W języku polskim odegrano sztukę Gabrieli Zapolskiej "Moralność pani Dulskiej". W czytelniach żydowskich prenumerowano gazety: "Nowy Dziennik" i "Hacefira"[11].

 

Ekonomia

Z działu Ogłoszenia można zasięgnąć informacje o działalności zakładów przemysłowych w Bieczu. Gazeta donosi m. in. o utworzeniu spółki akcyjnej "Teropol" Destylarnia Teru, Fabryka Papy Dachowej i Przetworów Chemicznych, próbach wydzierżawienia Fabryki świec i mydła "Polonia" i piekarni Józefa Huttnera, sprzedaży cegielni parowej. Przy okazji sporów w jednym z ościennych miast, dowiadujemy się o cenie macy w Bieczu. Ogłoszenia informują nas także o działalności Banku Ludowego w Bieczu podlegającego Związkowi Żydowskich Spółdzielni w Polsce. Przy informacji dotyczącej wielkiego pożaru w Bieczu dowiadujemy się funkcjonowaniu żydowskich zakładów przemysłowych: Fabryki świec "Światło" i Fabryki marmolady i powidła[12].

 

Sprawy społeczne

Szczególnym zainteresowaniem dziennikarzy "Nowego Dziennika" objęte były wszelkie wydarzenia o podłożu antysemickim i bandyckim. Wiele miejsca poświęcono zbrodniczemu napadowi na rodzinę żydowską Lernerów w Rosembarku (dzisiejsze Rożnowice), gmina Biecz. Już tytuły prasowe "Zbrodniczy posiew wydaje plon", "Endeccy mordercy rodziny Lernerów skazani na wieloletnie więzienie" wyjaśniają podłoże tej zbrodni, w której zginęły 3 osoby. Wina sprawców (trzech napastników) była bezsporna, zostali przez sąd w Jaśle uznani za winnych i skazani na 10-12 lat więzienia.

Spory artykuł poświęcono problemom 3 obywateli Czechosłowacji, którzy osiedlili się w Bieczu i ożenili z miejscowymi Żydówkami. Mojżesz Berger, Anszel Leser i Samuel Reich zwrócili się do radnych Biecza o zgodę na uzyskanie obywatelstwa miasta. Wywołało to sprzeciw miejscowych polityków endecji, którzy próbowali zablokować tę inicjatywę. Na szczęście dla zainteresowanych sprawę obywatelstwa przegłosowano pozytywnie.

Dojście Hitlera do władzy i szykany z jakimi spotykali się na każdym kroku w Niemczech spowodowały protest Żydów w innych krajach. Organizowano wiece i inne uroczystości poparcia. Jedna z nich - jak donosi dziennik - odbyła się w starej synagodze, gdzie przemawiał rabin Beer Halpern. Podadto na łamach "Nowego Dziennika" poruszano takie tematy jak: organizacja przez Akibę koloni zimowych dla dzieci (również z Biecza), wybory samorządowe, emigracja Żydów do Palestyny (uroczyste pożegnanie bieczanina Goldfingera), podpalenia domów żydowskich w Harklowej i Kunowej. Odnotowano też napad na żydowską rodzinę Freireicha z Biecza. Tym razem rozbój miał podłoże bandyckie[13].

 

Ogłoszenia towarzyskie

Łamy "Nowego Dziennika" wykorzystywane były do ogłaszania zaręczyn i zapowiedzi ślubnych. O zamierzeniach matrymonialnych donosili sami zaręczeni, ich znajomi, rodzina,  organizacje społeczno-polityczne, których byli członkami (np. Komitet Żydowskiego Funduszu Narodowego w Bieczu). Zauważyć należy, że większość imion podawana był w polskim brzmieniu, wynikało to zapewne z syjonistycznego charakteru gazety. Informacje przedślubne najczęściej zamieszczano w rubryce "Nadesłane", gdzie znalazły się anonse dotyczące poniżej wymienionych osób:

 

Nekrologi

Tradycją wszystkich gazet codziennych było zamieszczanie nekrologów, szczególnie osób, które cieszyły się uznaniem w środowisku, które zamieszkiwały. Taką osobą był niewątpliwie dr Jerzy Daniel, małopolski działacz syjonistyczny i animator życia kulturalnego w Bieczu. . Był społecznikiem, pod koniec życia intensywnie zajmował się sprawami komunalnymi Biecza i Podkarpacia. Pełnił wiele funkcji, był długoletnim prezesem, a zarazem założycielem tutejszego Komitetu Lokalnego Organizacji Syjonistycznej, prezesem czytelni, wiceprezesem Komitetu dla Sierot Wojennych, członkiem rady miejskiej i prezesem Ezry Chalucowej. Osobny artykuł poświęcono Samuelowi Goldbergowi, działaczowi syjonistycznemu z Grybowa, który wielokrotnie odwiedzał Biecz i był tu niezwykle popularny. Wspomniano również o rocznicy śmierci Jakuba Götza, działacza syjonistycznego, którego imię nosiła miejscowa czytelnia i biblioteka syjonistyczna.[15]

 

Ogłoszenia różne

Dział "Ogłoszeń" był w "Nowym Dzienniku" rozbudowany, stanowił wszak pokaźne źródło dochodów. Zajmował dwie ostatnie strony gazety od 11-12 do 19-20, w zależności od wydania. Ze spraw Biecza należy odnotować ogłoszenie o zgubionej książeczce wojskowej Abrahama Kapnera, i teczce z księgami handlowymi pozostawionej 10 kwietnia 1038 r. przez Bertę Weinberger w pociągu relacji Kraków-Iwonicz. W poczcie literackiej znalazła się odpowiedź redakcji w sprawie twórczości Lilii Spirer z Biecza, zachęcająca autorkę do dalszych prób poetyckich[16].

 

                                                                                    Krzysztof Przybyłowicz - Gliwice


[1] Wszystkie opisane w przypisach artykuły znajdują się na stronie internetowej Krzysztofa Przybyłowicza pod adresem: http://krzyprzy.zso4.gliwice.pl/zydzi%20biecza/materialy%20archiwalne/czasopisma/nowy%20dziennik/nowy%20dziennik.html. Autor korzystał ze zbiorów Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej: http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication?id=88108&from=&dirids=1&tab=1&lp=39&QI=. Niniejszy artykuł jest pokłosiem kwerendy przeprowadzonej na potrzeby książki: Krzysztof Przybyłowicz, Żydzi Biecza. Historia i Zagłada, Gliwice-Libusza, 2015 r.

[2] Dokumentacja dotycząca izraelickich gmin z okresu poprzedzającego wybuch I wojny światowej w wielu przypadkach zachował się w archiwach państwowych.

[3] Kwiecień Sabina, Prasa żydowska w języku polskim w Krakowie w latach 1918–1939 , strona internetowa: http://sbsp.up.krakow.pl/article/viewFile/1036/pdf, dostęp 5 12 2015 r.

[4] Nowy Dziennik, 1935 - nr 102, s. 14.

[5] Nowy Dziennik, 1919 - nr 191, s. 3, 1921 - nr 51, s. 4, nr 52, s. 4, nr 55, s. 5, nr 68, s. 7,  nr 125, s. 3, 1923 - nr 61, s. 3,  1924 - nr 110, s. 8, 1926 - nr 45, s. 8,  1933 - nr 87, s. 3,  nr 203, s. 12,  

[6] Nowy Dziennik, 1922 - nr 20, s. 4, nr 32, s. 5, 1925 - nr 22, s. 4,  nr 36, s. 4, nr 49, s. 4, nr 290, s. 8,  1926 - nr 42, s. 3, nr 84, s. 4, nr 243, s. 8,  nr 245, s. 1, nr 248, s. 5, 1927 - nr 63, s. 9,  nr 99, s. 6, nr 186, s. 4, nr 194, s. 9, nr 199, s. 1, nr 200, s. 9, , nr 201, s. 1, nr 271, s. 6, 1928 - nr 269, s. 11, 1931 - nr 4, s. 3, 1931 - nr 292, s. 8, 1932 - nr 110, s. 15, 1933 - nr 123, s. 10,  nr 292, s. 12, 1934 - nr 60, s. 4, nr 259, s. 13, nr 267, s. 15,  1935 - nr 108, s. 15,     

[7] Nowy Dziennik, 1921 - nr 151, s. 3, 1922 - nr 24, s. 7, 1931 - nr 145, s. 11, nr 270, s. 9, 1932 - nr 2, s. 12,  1938 - nr 14, s. 9,

[8] Nowy Dziennik, 1919 - nr 158, s. 3 (przewodniczący ŻFN Mojżesz Spielmann), 1921 - nr 151, s. 3, nr 178, s. 5, 1922 - nr 98, s. 8, 1924 - nr 110, s. 8, 1925 - nr 20, s. 5, 1926 - nr 21, s. 4, 1926 - nr 45, s. 8, nr 135, s. 9, nr 233, s. 10, nr 291, s. 10, 1927 - nr 22, s. 9,  nr 24, s. 9, nr 41, s. 9, nr 47, s. 9, 1928 - nr 31, s. 9, 1929 - nr 31, s. 9, 1931 - nr 173, s. 7,  1932 - nr 327, s. 8, nr 28, s. 11, 1933 - nr 87, s. 3,  nr 109, s. 11,  nr 175, s. 11, nr 203, s. 12, nr 315, s. 13, 1934 - nr 29, s. 11, nr 124, s. 9, 1935 - nr 102, s. 14,    

[9] Nowy Dziennik, 1935 - nr 19, s. 14, nr 27, s. 14, nr 38, s. 15, nr 97, s. 14.

[10] Nowy Dziennik, 1921 - nr 43, s. 7, nr 102, s. 8, nr 115, s. 4, nr 178, s. 5, nr 247, s. 7, nr 331, s. 7, 1922 - nr 102, s. 13, 14, 1923 - nr 58, s. 5,  nr 120, s. 4, 1924 - nr 164, s. 8, nr 256, s. 9, 1925 - nr 40, s. 5, nr 110, s. 7, nr 132, s. 7, nr 162, s. 7, nr 236, s. 11, nr 261, s. 11, 1927 - nr 80, s. 10,  1928 - nr 122, s. 3, 1931 - nr 71, s. 8, nr 270, s. 9, 1932 - nr 2, s. 12, nr  351, s. 12, 1933 - nr 116, s. 11,  nr 297, s. 4,  1934 - nr 26, s. 11, 1935 - nr 102, s. 14  

[11] Nowy Dziennik, 1921 - nr 189, s. 7, 1924 - nr 110, s. 8,  1925 - nr 290, s. 8, 1926 - nr 45, s. 8, 1927 - nr 155, s. 4,  1931 - nr 71, s. 8,  nr 97, s. 9, nr 145, s. 11, nr 270, s. 9,  1932 - nr 2, s. 12, 1935 - nr 102, s. 14,

[12] Nowy Dziennik, 1921 - nr 210, s. 7, 1924 - nr 29, s. 8, 1926 - nr 62, s. 5,  nr 72, s. 8, 1927 - nr 45, s. 12, nr 175, s. 12, 1933, s. 10, 1938 - nr 150, s. 10,  1939 - nr 99, s. 11.

[13] Nowy Dzienni, 1924 - nr 110, s. 8, 1925 - nr 273, s. 9, nr 148, s. 9,  1927, s. 5 , 1932, nr 152, s. 9,  1933 - 93, s. 9,  nr 341, s. 19, nr 352, s. 8, 1934 - nr 5, s. 10, nr 26, s. 11, 1938 - nr 48, s. 13, nr 50, s. 12, nr 51, s. 6,  nr 195, s. 6, nr 204, s. 13, nr 29, s. 3, 1939 - nr 7, s. 10,

[14] Nowy Dziennik, 1919 - nr 147, s. 3,  nr 158, s. 3,  nr 280, s. 6, 1921, nr 151, s. 3, 1922, nr 97, s. 6, 1926, nr 29, s. 7, 1927, nr 1, s. 9, 1932, nr 104, s. 10, 1933, nr 138, s. 8, 1934, nr 323, s. 8, 1935, nr 270, s. 8

[15] Nowy Dziennik, 1925 - nr 205, s. 7, 1926 - nr 45, s. 8, 1927 - nr 298, s. 2, nr 305, s. 7, 1938 - nr 14, s. 9, .

[16] Nowy Dziennik, 1928, nr 348, s. 12, 1938 - nr 111, s. 20, 1939 - nr 55, s. 11,