ZAGŁADA ŻYDÓW BIECZA



SKARŻYSKO-KAMIENNA - JUDENZWANGSARBEITSLAGER HASAG


Po likwidacji obozu w Prokocimiu - Julag-u II, pozostali przy życiu Żydzi Biecza w dniu 14 listopada 1943 r. przeniesieni zostali do obozu w Płaszowie znajdującego się przy ulicy Jerozolimskiej. Po krótkim pobycie w dniach 16 i 18 listopada 1943 roku - w grupie 2,5 tys. więźniów obozu w Płaszowie, zostali deportowani do fabryki w Skarżysku-Kamiennej1.
Obóz pracy przymusowej dla Żydów istniał tu od kwietnia 1940 do października 1944 (dla kobiet) oraz od stycznia 1940 do przełomu sierpnia i września 1944 (dla mężczyzn). Powstał po przejęciu zakładów przez firmę Hugo Schneider AG z Lipska (Hugo Schneider Aktiengesellschaft Metalwarenfabrik), w skrócie zwaną Hasag2. Na początku marca 1944 r. w Skarżysku-Kamiennej przebywało 8 000 - 9 000 więźniów. Obóz dzielił się na trzy części: "Werk A", "Werk B", "Werk C". W rzeczywistości były to trzy obozy ogrodzone drutem kolczastym i strzeżone przez straż zakładową, złożoną z ukraińskich formacji pomocniczych. Formalnie nadzór nad obozem sprawowało SS, w praktyce werkschutze i samorząd żydowski. SS uczestniczyło w selekcjach niezdolnych do pracy, których rozstrzeliwano w pobliżu Werku C. W pierwszej części - Werku A znajdowała się wytwórnia elementów pocisków artyleryjskich i amunicji karabinowej oraz narzędzia dla innych wydziałów. W Werku B produkowano żywność, amunicję przeciwlotniczą oraz ślepą aminicję. Największą grozę budził Werk C, produkowano tu materiały wybuchowe, które następnie wlewano w skorupy przygotowanych przez Werki A i B pocisków. Tutaj również produkowano miny morskie do ktorych wlewano pikrynę, niezwykle szkodliwą substancję.
Teren zakładów otaczało podwójne ogrodzenie z drutu kolczastego, granic obozu strzegli uzbrojeni wartownicy. Praca w obozie była bardzo ciężka. Przeciętny dzienny wymiar czasu pracy wynosił od 12 do 14 godzin. Więźniowie zmuszani byli między innymi do produkcji pocisków. Kontakt z chemią powodował bolesne podrażnienia skóry, oczu, dróg oddechowych, serca; skurcze, wymioty, poparzenia i infekcji. Tak to wspomina uratowana Żydówka Felicja Bannet: Pikryna - żółty proszek do fabrykacji min podwodnych. Przy pracy unosi się żółty proszek gorzki, od którego wszystko żółknie i gorzknieje. Robotnicy żółto-zieloni, rudzi, z wypalonymi dziurami w ubraniach, zawinięci w zimie w papiery, dno nędzy....Dostawało się 25 dkg chleba, zupę z cuchnących płatków ziemniaczanych. Dwa razy w tygodniu słodka zupa, mdła, cuchnąca3. Inna więźniarka Maria Szechter najgorzej wspomina pracę przy pikrynie, składniku do produkukcji materiałów wybuchowych: Jasne blond włosy pomimo szczelnego owinięcia chusteczką były zielonkawo-żółte, ostre żółte plamy występowały koło oczu, nosa, ust. Spojrzałam po sobie, paznokcie i dłonie miała czerwone, ciało było żółte od korzonków włosów po czubki trzewików i to już po jednej nocy4.


W lipcu 1944 r. wobec groźby ofensywy radzieckiej dyrekcja Hasagu podjęła decyzję o likwidacji fabryki w Skarżysku-Kamiennej. Wszystkie prace związane z demontażem i załadunkiem maszyn wykonali robotnicy polscy i żydowscy. Na Werku C specjalnie wydzielone grupy robotników żydowskich pracowały przy zacieraniu śladów zbrodni. Grupy te nadzorowane przez strażników, po rozkopaniu grobów paliły zwłoki w paleniskach. 25 VII 1944 r. w obozie pracy przymusowej dla Żydów rozpoczęto rejestrację i selekcję więźniów. Wymordowano prawie wszystkich żyjących jeszcze "pikryniarzy", następnie wymordowano chorych. 30 VII strażnicy zarządzili kolejną selekcję. Po kilku dniach część więźniów przetransportowano do Częstochowy, gdzie umieszczono ich w należących do Hasagu zakładach Pelcery5. Część natomiast przetransportowano w głąb Rzeszy do zakładów koncernu i do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Częstochowskie zakłady pracowały do 15 i 16 I 1945 r. kiedy to z obozów Hasagu ruszyły dwa transporty kolejowe, które trafiły do obozów w Buchenwaldzie, Gross-Rosen i Ravensbrük. Zakłady Hasag w Rzeszy były równocześnie filiami obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Były to: Altenburg, Colditz, Flossberg, Leipzig, Meuselwitz, Schlieben i Taucha. Według niepełnych danych, w oparciu o kartoteki obozu koncentracyjnego Buchenwald, skład i wielkość siły roboczej na dzień 31 stycznia 1945 r. w obozie pracy Hasag w Schlieben, do którego trafili nieliczni bieczanie przedstawiał się następująco: 2 339 więźniów Żydów i 242 Żydówki6. Spośród bieczan znane są nazwiska tych, którzy obozy przeżyli: Ira Goetz oraz rodzeństwa Naftali i Chaskel (Haskel) Rej. Natomiast w czasie pobytu w Skarżysku-Kamiennej zastrzeleni zostali Zelig Neiman i jego młodszy brat Jakob (Jankel)7.
"W 1948 roku w Lipsku odbył się „proces Kamienna”, podczas którego sądzono 21 oskarżonych o przestępstwa, popełnione na terenie fabryki HASAG w Skarżysku. Na karę śmierci skazani zostali: Artur Rost (dyrektor Werku C), Willi Seidel (kierownik eksploatacji na Werku A), Alfred Wagner (majster jednego z wydziałów) i dowódca warty Reinhard Neumerkel. Na karę dożywotniego pozbawienia wolności skazani zostali kierownik wydziału granatów Werk B i brygadzistka Marianne Tietge. Pozostali oskarżeni otrzymali kary więzienia. Dodatkowo strażnik Kurt Schumann został skazany na karę śmierci w procesie toczącym się na terenie Polski. Nie pociągnięto zaś do odpowiedzialności głównego dyrektora fabryki Paula Budina. Przypuszcza się, iż wraz z żoną popełnił samobójstwo w 1945 roku8".





1Krzysztof Gibaszewski,Hasag. Historia obozu pracy przymusowej w Skarżysku-Kamiennej, s. 18 i 19, Skarżysko-Kamienna 2011

2Firma Hasag była trzecią po IG Farbenindustrie i Reichswerken Hermann Göring, wśród przedsiębiorstw wykorzystujących pracę robotników przymusowych.

3Michał M. Borwicz, Nella Rost, Józef Wulf (red.) - Dokumenty zbrodni i męczeństwa, s. 39, 40, Kraków 1945.

4Ibidem...s. 44.

5informacja podana za Wijeczka j., Miernik G. - Żydowscy robotnicy przymusowi w zakładach zbrojeniowych HASAG w Generalnym Gubernatorstwie w czasie II wojny światowej, [w:] Z przeszłości Żydów polskich. Polityka - gospodarka - kultura - społeczeństwo (red. Jacka Wijaczki i Grzegorza Miernika), s. 190, Kraków 2005.

6http://holocaustresearchproject.edublogs.org/2010/11/06/nazi-labor-camp-hasag/ [z dnia 7 04 2013].

7Informacja Ira Goetz, przesłana mailem w dn. 2 kwietnia 2013 r.

8 http://www.konflikty.pl/a,3282,II_wojna_swiatowa,Hitlerowski_oboz_pracy_przy_fabryce_amunicji_HASAG_w_Skarzysku-Kamiennej.html [z dnia 7 04 2013].