14:48 2013-02-10 Zagłada Żydów bieckich

ZAGŁADA ŻYDÓW BIECZA




DEMOGRAFIA
Jak już wcześniej wspomniano przywilej de non tolerandis Judaies na długie lata ograniczył dostęp Żydów do miasta. Pierwsza udokumentowana wzmianka pobytu Żyda w Bieczu miał miejsce w 1711 roku. Nie był to pobyt trwały, skoro w roku 1721 nie zapisano w księgach miejskich ani jednego nazwiska pochodzenia żydowskiego. Mimo formalnie istniejącego zakazu osiedlania się, w 1765 r. na terenie Biecza mieszkało już 31 wyznawców judaizmu. W 1780 r. ich liczba wzrosła do 48, a w roku 1785 było ich 511. Po przyłączeniu Biecza do monarchii habsburskiej i zunifikowaniu prawa otwierającego przed nacją żydowską możliwość osiedlania się, liczba Żydów w mieście systematycznie rosła. Potwierdzają to analizy demograficzne przeprowadzone przez Henryka Malinowskiego i Krystynę Samsonowską2.
Z kolei Majer Bałaban w Dziejach Żydów w Galicji przytacza dane z 1773 r. obrazujące dysproporcje w rozmieszczeniu ludności żydowskiej w zachodnich i wschodnich rejonach Galicji3. Wtedy, w 9 miastach obwodu należącego do Biecza zamieszkiwało już 3 228 Żydów, co stanowiło 3,2 % całej ludności tego terenu.


Liczba ludności żydowskiej w okręgu Biecz w roku 1773.


Większy napływ Żydów do Biecza miał miejsce dopiero po pierwszym rozbiorze Polski. Henryk Malinowski w pracy doktorskiej poświęconej ludności Biecza, korzystając z dostępnych mu źródeł, opracował zestawienie liczebności żydowskich mieszkańców na przestrzeni wieków XVIII-XX4.

LICZBA ŻYDOWSKICH MIESZKAŃCÓW BIECZA W LATACH 1785 - 1911
ROK LICZBA ŻYDÓW
1785 51
1800 46
1815 68
1818 77
1820 55
1824 69
1831 111
1836 95
1841 169
1846 161
1851 163
1856 160
1867 195
1870 318
1876 364
1880 378
1886 406
1891 506
1896 603
1900 613
1906 679
1911 679



Materiały statystyczne dokumentujące obecność i liczbę Żydów w Bieczu są liczne, pochodzą ze zróżnicowanych źródeł i cechują się - niestety - różnym stopniem wiarygodności. Przekonać się o tym można zestawiając te źródła ze sobą. Dane pozyskiwano przede wszystkim ze spisów ludności: państwowych, krajowych, samorządowych, społecznych i wyznaniowych. Ustalenie w pełni wiarygodnych i precyzyjnych danych o liczbie żydowskich mieszkańców Biecza na przestrzeni wieków, wydaje się dzisiaj zadaniem trudnym do wykonania. Świadczyć o tym może porównanie danych z lat 1785 - 1911 (Malinowski) z opracowaniem Jehudy Leiba Bluma i Samuela Deborah Weinfelda5. Np. wg Malinowskiego w 1880 r. Biecz zamieszkiwało 378 Żydów, Blum i Weinfeld podają liczbę 206 Izraelitów, jeszcze inny badacz - Wasiutyński - 397, a Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego podaje liczbę 284. Wg danych pochodzących z szematyzmu w roku 1900 zamieszkiwało Biecz 461 Żydów, Michalski podaje liczbę 613, a Blum i Weinfeld - 5546. Zupełnie zaś niewiarygodne wydają się być statystyki dotyczące liczby Żydów Biecza, zawarte w cyklicznym wydawnictwie austro-węgierskim: Handbuch Statthalterei-Gebietes in Galizien, w którym to w każdym z roczników z lat 1861-1865 figuruje taka sama liczba Żydów - 195.
Ciekawą statystykę przytacza w książce Żydzi w Małopolsce Budzyński7. Korzystając ze spisu wiernych z 1767 r., zestawia ludność żydowską w greckokatolickich parafiach diecezji przemyskiej. W dekanackie bieckim Żydzi mieszkali w 23 parafiach na 39 istniejących. Stanowiło to 59 % ogółu. Podobna sytuacja występowała jeszcze tylko w dekanacie muszyńskim (44,1 %), w pozostałych 17 dekanatach Żydzi zamieszkiwali w ponad 90 % parafii greckokatolickich..

LICZBA ŻYDOWSKICH MIESZKAŃCÓW BIECZA W LATACH 1880 - 1939 (biecka księga pamięci)
ROK OGÓLNA LICZBA MIESZKAŃCÓW LICZBA ŻYDÓW
1880 2938 206
1890 3190 461
1900 3461 554
1921 3803 647
1939 3 673 632

LICZBA ŻYDOWSKICH MIESZKAŃCÓW BIECZA W LATACH 1870 - 1914 (dane pochodzące z Szematyzmów Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskim)
ROK OGÓLNA LICZBA MIESZKAŃCÓW LICZBA ŻYDÓW
1870 1974 195
1871 2164 284
1876 2164 282
1879 2162 284
1900 3180 461



Dane urzędu miejskiego w Bieczu zawarte w Szematyzmie na rok 1900.


Gwałtowny przyrost naturalny ludności żydowskiej wywołał reakcję władz austriackich mającą na celu jego zmniejszenie. Takie zadanie miały m. in. wydane patenty wg których Żydzi mogli zawierać małżeństwa tylko za zgodą władz austriackich. Wprowadzono także taksy ślubne. Ograniczenia te doprowadziły do tego, że zaczęto omijać obowiązujące przepisy i brano jedynie śluby rytualne. To z kolei powodowało "wysyp" dzieci nieślubnych, które przy rejestracji taki miały status, wielu pociech w ogóle nie zgłaszano do metryk. W latach 1877-1907 urodziło się w Bieczu 632 dzieci, w tym 334 chłopców i 289 dziewcząt. Porównując liczbę dzieci ślubnych i nieślubnych w latach 1885-1894 i 1895-1904 (razem było ich 427), wyraźnie widać różnice. Liczba dzieci ślubnych - w pierwszym z wymienionych okresów - zwiększyła się z 24 do 90 w latach przełomu wieków. Zmniejszyła się natomiast liczba dzieci nieślubnych. W latach 1885-1894 wynosiła 198, a w 1895-1904 odpowiednio 117. Dane te świadczą o omijaniu przez Żydów restrykcyjnych przepisów. Zmniejszyła się również liczba małżeństw zawartych po urodzinach dzieci (91 w pierwszym okresie, 18 w latach 1895-1904. Bieccy Żydzi dość szybko wchodzili w związki małżeńskie, aby uchylić się od służby wojskowej. Większość tych związków zawieranych było z partnerami z innych gmin - na 153 małżeństwa w latach 1897-1914, tylko 6 było zawarte między mieszkańcami Biecza. Kobiety i mążczyźni wchodzili w związki małżeńskie dość wcześniej. Małżeństwa były układane przez rodziców jeszcze przed osiągnięciem przez przyszłych małżonków dojrzałości (często w dzieciństwie). Świadczą o tym wpisy w księdze zapowiedzi z lat 1897-1942. Mała śmiertelność (niższa niż u katolików), duża ilość małżeństw (liczba tych małżeństw w przeliczeniu na 1000 osób jest prawie dwukrotnie wyższa niż u katolików)8 oraz wielki napływ Żydów do Biecza powodowały ich szybki wzrost ilościowy w mieście. W 1880 r. stanowili oni 13,5 % ogółu mieszkańców, w 1890 r. - 14,5 %, 1900 r. - 16 %, 1910 r. - 17 %, 1921 r. - 17,2%9.


Porównanie liczebności ludności żydowskiej Biecza i sąsiadujących miast10.


W tychże latach w Bieczu mieszkało ok. 95 rodzin na terenie miasta i około 30 na przedmieściach; średnio jedna rodzina składała się z 5,5 osób i była liczniejsza od rodzin katolików. Nieocenionym źródłem wiedzy o Bieczu są spisy ludności. W XX w. takie przeprowadzono w latach 1910, 1921, 1931. Wg spisu z 1931 r. 3 130 581 obywateli polskich zadeklarowało swą przynależność do wyznania mojżeszowego. Stanowiło to ok. 10% ogółu ludności państwa polskiego. W województwie krakowskim wg pierwszego spisu powszechnego przeprowadzonego w II Rzeczypospolitej w 1921 r. zamieszkiwało 152 926 ludności wyznania mojżeszowego, co stanowiło 7, 7% całej populacji. Gmina Żydowska Biecz zaliczała się do gmin małych - liczyła mniej niż 1000 mieszkańców. Spisy powszechne z 31 XII 1910 r. i 30 IX 1921 r. precyzyjnie określały liczbę ludności w gminie i w Bieczu, mieście - siedzibie gminy żydowskiej. Spis z 1931 r. był już niestety niekompletny11.


Spis powszechny 1910 r. Spis powszechny 1921 r.
Gmina wyznaniowa Biecz Miasto Biecz Gmina wyznaniowa Biecz Miasto Biecz
Ludność żydowska % Ludność ogółem Ludność żydowska % Ludność ogółem Ludność żydowska % Ludność ogółem Ludność żydowska % Ludność ogółem
819 6,0 13 761 554 16,0 3 461 912 5,4 16 752 632 17,2 3 673


Jak widać z powyższego zestawienia, ludność żydowska w większości zamieszkiwała siedzibę kahału, a w okolicznych wioskach wchodzących w skład gminy jej liczba systematycznie malała. W roku spisowym 1910 było to 68% ogółu żydowskich mieszkańców gminy, a w roku 1921 - 69%. Wpisywało się to w ogólną tendencję wzrostu ilości mieszkańców miast w woj. krakowskim, gdzie liczba ta wynosiła odpowiednio: 69% (1910) i 78% (1921). W przededniu wojny zamieszkiwało Biecz ok. 700 Żydów. Ich liczba ulegała zmianom związanymi z emigracją, przybyciem Żydów z Niemiec i - ma początku wojny - z Łodzi.
Prowadzone przez miasto księgi ewidencyjne ludności, wykazują pewną liczbę Żydów - cudzoziemców zamieszkujących Biecz. W roku 1926 było ich 15, a w roku 1932 dziewięcioro (przybyli z Niemiec, Rumuni, Czechosłowacji, Wiednia)12.


Typy gmin żydowskich z uwzględnieniem danych demograficznych13.


Osobnym problemem demograficznym jest oszacowanie liczby żydowskich mieszkańców Biecza w latach 1939 - 1942. Eksodus ludności na wschodnie rubieże kraju, przymusowe wysiedlenia ludności z terenu Niemiec i innych części Generalnego Gubernatorstwa, wiosenna koncentracja w gettcie Żydów z wiosek wchodzących w skład gminy w Bieczu, rotacja ludności, wszystko to spowodowało, że - przy braku dokładnych danych - brak jest podstaw do określenia dokładnej liczby żydowskich mieszkańców Biecza. Posiłkować się można jedynie danymi Jointu (American Jewish Joint Distribution Committee - AJDC) z lat 1940-1941.

1Malinowski - Zagadnienia demograficzne....s. 93.

2 Samsonowska - Wyznaniowe gminy..., Malinowski - Zagadnienia demograficzne....

3Majer Bałaban, Dzieje Żydów w Galicji i w Rzeczypospolitej Krakowskiej 1772-1868, s. 7 i 8, Lwów 1916.

4Malinowski - Zagadnienia demograficzne....s. 93 (Malinowski przy ustalaniu liczby Żydów korzystał z następujących źródeł: Teki Schneidera, sygn. 1810, Schematismus Universi cleri Saecularis et Regularis Dioeceseos Ritus Latini Premisliensis anno 1831, Archiwum Parafialne w Bieczu, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkiem Księstwem Krakowskim na rok 1910). Dla porównania Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana z 1892 r., T. VII, hasło Biecz określa liczbę Żydów na 388.

5Blum, Weinfeld - Memorial book...Rozdział Biecz, s. 88-90.

6Bohdan Wasiutyński - Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium socjologiczne, s. 111, Warszawa 1930, dalej Wasiutyński - Ludność żydowska w Polsce...s. 111, Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok 1900, s. 355, Lwów 1900, Sulimierski F., chlebowski B., Walewski W. - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. I, s. 205, Warszawa 1880.

7Budzyński Z. - Ludność żydowska zachodniej części Rusi Czerwonej w drugiej połowie XVIII w. (wg źródeł kościelnych), s. 141, tab. 1, W: Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego (red. Feliks Kiryk), Przemyśl 1991.

8W przeprowadzonej analizie autor wykorzystał dane z pracy: Malinowski - Zagadnienia demograficzne....s. 95-96.

9Wasiutyński - Ludność żydowska w Polsce...s. 111 Warszawa 1930
10Fragment zestawienia pochodzi z książki: Wasiutyński - Ludność żydowska w Polsce...s. 111

10Samsonowska - Wyznaniowe gminy...s. 69.

12Archiwum Państwowe w Rzeszowie, Oddział w Sanoku.

13Samsonowska - Wyznaniowe gminy...s. 93.