ZAGŁADA ŻYDÓW BIECZA
ŻYDOWSKA GMINA WYZNANIOWA
Izraelicka gmina wyznaniowa była instytucją zaspokajającą potrzeby religijne swoich członków. Miała określoną strukturę organizacyjną, wytyczone kompetencje i terytorium, wyznaczone przez władze administracyjne. Ale gmina żydowska to również społeczność, która w ramach utrzymywała instytucje kulturalne, religijne i dobroczynne. Była naturalną areną żydowskiego życia społecznego, religijnego i politycznego w przedwojennej Polsce. Ustawa zasadnicza o ogólnych prawach obywateli z 21 grudnia 1867 r. przyniosła Żydom pełnię praw obywatelskich. Do tego czasu nie mogli m.in. utrzymywać służby wyznania katolickiego, osiedlać się poza gettem. Warunkiem powołania nowej gminy żydowskiej było wskazanie na istnienie w jej obrębie: bożnicy, cmentarza, łaźni, szkoły oraz akceptowanej przez jej członków granicy. Podstawą prawną organizacji gmin żydowskich do roku 1927 stała się Ustawa z 21 marca 1890 r. o urządzeniu zewnętrznych stosunków prawnych izraelickiego społeczeństwa religijnego. Rozporządzenie c.k. Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 2 IV 1891 r. sankcjonowało status gminy wyznaniowej jako podstawowej jednostki organizacyjnej, określało zasady tworzenia okręgów nowych gmin wyznaniowych. Gminy różniły się znacznie pod względem obszaru; jedne obejmowały niemal obszar całego powiatu, inne - jak Biecz, skupiały zaledwie kilkanaście miejscowości rozmieszczonych wokół miasteczka. Wraz z ustaleniem podziału terytorialnego, wprowadzono podział gmin na tzw. okręgi metrykalne. Metryki izraelickie prowadzone były na mocy rozporządzeń z 1784 r. i powierzone rabinom na takich samych zasadach, jak duchownym innych wyznań.
Ustawa z 1890 r. nakładała na gminy konkretne obowiązki: utrzymywanie rabinatu, synagog, domów modlitwy, łaźni rytualnych i cmentarzy, czuwanie nad religijnym wychowaniem młodzieży, dostarczanie koszernego mięsa, zarządzanie majątkiem, pomoc ubogim. Nowe przepisy regulowały również status prawny rabinów - wiele kontrowersji wzbudził m. in. przepis określający poziom świeckiego wykształcenia, które musieli posiadać, chcąc pełnić swoje funkcje. Zabezpieczono ciągłość rabinatu przez ustanowienie godności zastępcy rabina. Wśród funkcjonariuszy gminy obok rabina znajdowali się asesorzy rabina (dajanie), kantorzy, szkolnicy, rzezacy, pracownicy cmentarza gminnego, nauczyciele szkół świeckich i religijnych, pracownicy kancelarii, woźni, sekretarze1.
Początkowo Żydów zmarłych w Bieczu grzebano w Gorlicach. Dopiero rozporządzenie Rządu Krajowego (Namiestnictwa) z 10 listopada 1849 r. wprowadziło prawo do posiadania cmentarza przez każdą gminę. Cmentarz żydowski założono w roku 1879, a pierwszym pogrzebanych na nowym cmentarzu był zmarły 4 czerwca Saul Goetz2. Tenże sam przepis nakazywał grzebanie zwłok w trumnach i urządzanie pogrzebu dopiero po upływie 48 godzin od stwierdzenia zgonu. Analiza Księgi zmarłych izraelickiego okręgu metrykalnego w Bieczu 1877-1915 wykazuje, że w Bieczu przepis ten nie był powszechnie respektowany. Większość pochówków odbywała się w dniu śmierci, bądź w dniu następnym.
Do roku 1891 Żydzi Biecza byli członkami żydowskiej gminy wyznaniowej w Gorlicach (jeszcze wcześniej rzeszowskiej). Po roku 1891 samorząd żydowski usamodzielnił się tworząc Izraelicką Gminę Wyznaniową w Bieczu, terytorialnie zgodną z administracyjnym obszarem gminy Biecz, ustalonym obwieszczeniem c.k Namiestnictwa Galicji z dn. 14 września 1876 r. W jej skład - oprócz miasta - wchodziły położone w sąsiedztwie wioski: Bednarka, Binarowa, Bugaj, Głęboka, Grudna Kępska, Korczyna z Załawiem, Libusza, Lipinki, Pagorzyna, Racławice, Rozdziele, Rozembark (Rożnowice), Strzeszyn, Wójtowa. Według obwieszczenia Namiestnictwa z 6 maja 1891 r. w dziewięciu nowych gminach (a do nich należał Biecz), które powstały w związku z ustawą z 21 marca 1890 r. nie zatwierdzono jeszcze statutów3. W związku z tym wyznaczono procedurę ich stabilizacji na okres przejściowy, to jest do czasu uchwalenia przez nie własnego statutu. Gminy te miały być prowadzone przez tymczasowy zarząd zasilony udziałem trzech mężów zaufania, wyznaczonych przez starostę spomiędzy członków gminy. Na mocy rozporządzenia Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 6 lipca 1894 r. i ogłoszonego przez c.k. Namiestnika 5 listopada tegoż roku zarząd (z rabinem w składzie) zobowiązany został do przedłożenia statutu do końca 1895 r. Ostatecznie Statut Izraelickiej gminy wyznaniowej w Bieczu uchwalony został - wg urzędowego projektu jesienią 1899 r. i ostatecznie zatwierdzony przez c.k. Namiestnictwo w styczniu roku następnego4.
Statut składał się z dziesięciu rozdziałów i określał najistotniejsze zagadnienia życia religijnego. Celem izraelickiej gminy wyznaniowej było zaspokojenie potrzeb religijnych swoich członków poprzez utrzymanie i rozwój instytucji religijnych, naukowych i dobroczynnych. Do obowiązków gminy należało również prowadzenie ksiąg metrykalnych: zawartych małżeństw, urodzin i zgonów. Organami władz gminy żydowskiej były: Rada zboru, Wydział Rady Zboru, Przełożony gminy wyznaniowej. Rada zboru składała się z 12 członków. Do zastępowania nieobecnych członków wybrano 6 zastępców. Czas urzędowania rady trwał 3 lata, a jej członkowie, których mandaty wygasły mogli ponownie ubiegać się o ten urząd. W wyborach do Rady zboru głosowali wszyscy członkowie gminy, którzy uiścili składki, za kobiety pozostające w związku małżeńskim głosowali ich mężowie. Głos wyborczy przyznawany był mężczyznom, którzy ukończyli 24 lata, należeli do gminy co najmniej dwa lata i nie pełnili w gminie żadnego urzędu płatnego. Głosowanie było obowiązkowe, zwolnione z niego były osoby liczące ponad 60 lat. Za brak uczestnictwa w wyborach przewidziane były kary z okresową utratą praw wyborczych włącznie. Na czele gminy stał Przełożony, który wraz z trzema członkami Wydziału Rady Zboru sprawował władzę - przy czym jeden z członków zostawał zastępcom Przełożonego. Przełożony oraz członkowie wydziału wybierani byli przez Radę, zastępcę wybierała rada ze swojego składu. Rada zboru decydowała o istotnych sprawach członków społeczności żydowskiej, a w szczególności: ustalała preliminarz dochodów i wydatków - w tym wysokość składek, kontrolowała instytucje podlegające gminie, zarządzała majątkiem ruchomym i nieruchomym, rozstrzygała spory prawne, zatrudniała rabinów, nauczycieli, rzeźników rytualnych i innych funkcjonariuszy gminnych. Posiedzenia Rady zboru zwoływane były zazwyczaj raz w miesiącu5. Księgi rady wyznaniowej prowadzone od 1900 roku i przechowywane w pomieszczeniu znajdującym się na piętrze synagogi. Niestety, już podczas I wojny światowej (zajęcie Biecza przez Rosjan) zostały wraz z innymi aktami kahalnymi zniszczone. Zachowały się wtedy jedynie dwie księgi w kantorze kasjera Itzingera6.
Księgi metrykalne pełniły funkcję bieżącej rejestracji demograficznej ludności żydowskiej. W Bieczu zachowały się cztery księgi izraelickiego okręgu metrykalnego:
Księga zaślubin dla izraelskiego okręgu metrykalnego w Bieczu założona w styczniu 1918, wpisy do 16 czerwca 1942 r.
Księga zapowiedzi, pierwszy wpis 9 stycznia 1897 r., ostatni 11 lipca 1942 r.
Księga zmarłych 1877-1915 (27 stycznia 1877 r. - 8 maja 1915 r.)
Księga urodzin prowadzona w latach 1925-1942 (pierwszy wpis 28 sierpnia 1925 r., ostatni 3 maja 1942 r.)
     
Księgi te prowadzone były niezwykle starannie, dzisiaj przechowywane są w Urzędzie Miejskim w Bieczu.
W Archiwum Państwowym w Rzeszowie, Oddział w Sanoku zachowały się dwie pozostałe księgi: Księga urodzin, lata 1850-1907 i Księga zmarłych, lata 1851-1876.
Nieznany jest niestety los pozostałych ksiąg, szczególnie ważnych: księgi urodzin z lat 1908 - 1924 i księgi zmarłych z lat 1916 - 1942.
W II połowie XIX w. - w odróżnieniu od innych wyznań, władze austriackie scedowały obowiązek prowadzenia ksiąg izraelickich na świeckich urzędników. Dopiero w okresie międzywojennym ponownie obowiązek prowadzenia tych ksiąg spadł na gminy i odpowiadały za nie rabinaty. W przypadku Biecza księgi te prowadził w okresie międzywojennym Beer Halpern i jego zastępca Markus Wagschal, wcześniej Pinchas Wagschal (Pinches Wagszal)7, Jakub Goldberg (przewodniczący kahału i zastępca burmistrza Biecza), Emanuel Rubinowicz.
Rozporządzenie Prezydenta Państwa z 14 X 1927 r. określało skład zarządu małych gmin (do 5 tys. mieszkańców). W jego skład wchodził rabin i 8 członków obieralnych. Zarząd spośród swoich członków wybierał przewodniczącego, którego w razie jego nieobecności miał zastępować najstarszy członek władz. Jak już wcześniej wspomniano, pierwszym rabinem zamieszkałym w Bieczu był Pinkas Frenkel Teumim (Thumim), syn Borucha Frenkla - Thumima (1760–1828) z Leipnika (Lipnik nad Bečvou na Morawach - niem. Leipnik), autora księgi "Baruch Ta'am" i teścia założyciela dynastii cadyków nowosądeckich Chaima Halberstama (pierwszą żoną Chaima Halberstama była córka rabina Borucha Frenkla-Thumima, jednak zmarła ona bardzo wcześnie i bezdzietnie, drugą jej siostra Rochlą Fejga Frenkl-Thumim). Dziadkiem Pinkasa Frenkla był Aryeh Löb ben Joszua Feiwel Teumim (Te'omim). Pinkas był pierwszym Żydem, który otrzymał pozwolenie na pobyt w Bieczu. Otrzymanie zgody ułatwiła mu zapewne biegła znajomość języka łacińskiego, pomocnego w pisaniu - w imieniu mieszczan - podań i odwołań. Pierwszym - pełniącym swoje funkcje - rabinem w Bieczu był Elimelech Goldberg, wnuk wspomnianego rabina Pinkasa Frenkla. Z jego inicjatywy powstała pierwsza, drewniana synagoga. Wnuk rabina Elimelecha Goldberga, Rabbi Jakub Goldberg został powołany na szefa gminy żydowskiej (kahału) i zastępcę burmistrza miasta Biecza. Był zwolennikiem ruchu syjonistycznego. Na przełomie XIX i XX w. funkcję rabina pełnił Mojżesz Leib Szapira, który pochodził z zasłużonej chasydzkiej rodziny cadyków z dynastii Szapiro z Munkacs. W 1902 r. obowiązki przejął po nim Aaron Horowitz z chasydzkiej dynastii cadyków dzikowsko-sądeckich (Dzikow i Zanz). Był synem rabina Meira Horowitza (1819-1877), wnukiem Elizera z Dzikowa (zm. 1860) i prawnukiem Naftalego Cwi z Ropczyc (1760 Lesko – 1827 Łańcut). Ożenił się z córką rabbiego Chaima Halberstama z Nowego Sącza - Tylą8. Opuścił Biecz w 1917 roku i został rabinem w Koszycach. Zastąpił go jego zięć - Beer (Dov) Halpern (żona Debora z Horowitzów). Wcześniej - za czasów Horowitza - 7 listopada 1914 r. Rada wyznaniowa pod przewodnictwem Przełożonego zboru izraelickiego Jakóba [pisownia sprzed roku 1936 - KP] Goldberga mianowała Halperna asesorem rabinackim. Z korespondencji prowadzonej przez gminę w Bieczu ze starostwem w Gorlicach wynika, że zatwierdzenie tego stanowiska przez "Świetne c.k. Starostwo w Gorlicach" nastąpiło z trzyletnim co najmniej poślizgiem9. Nie mniej już w styczniu 1917 r. wobec braku rabina, Halpern udzielał ślubów, o czym donosi starostwu w Gorlicach Przełożeństwo gminy izraelickiej10. Ostatni rabin Biecza uratował się z zagłady, wyzwolony z obozu w Ebensee w dniu 6 maja 1945 roku wyemigrował do USA (zmarł w Nowym Jorku w 1969 r.). Funkcję zastępcy rabina pełnił Markus Wagshal, zamordowany 1 XII 1941 r. w Bieczu. W okresie 1890-1942 funkcję szamesa (sługi bożnicy) pełnili m.in.: Lazar Drillech, Majer Kleinman, Wolf Lind, Johonon Reh11.
 
Aaron Horowitz i Beer (Dov) Halpern - bieccy rabini.
Zdecydowana większość członków gminy zamieszkiwała jego siedzibę - Biecz. Proces koncentracji ludności żydowskiej w siedzibie kahału, wiązał się z rozwojem przemysłu naftowego stanowiącym źródło zarobkowania, niepokojami społecznymi, wzrostem konkurencyjności dla handlu na wsi, ogólnym chaosem związanym ze skutkami I wojny światowej.
Wyróżniano następujące rodzaje żydowskich świątyń: synagogi (bejst ha-kneset), bet-midrasz (mała szkoła) i minjan - pomieszczenie prywatne, w którym odmawia się wspólnie modlitwy (minjan - dosłownie kworum modlitewne).
1Śliż Małgorzata - Galicyjscy Żydzi na drodze do równouprawnienia 1848-1914. Aspekt prawny procesu emancypacji Żydów w Galicji, s. 67 i następne, Kraków 2006.
2Malinowski Henryk - Zagadnienia demograficzne i struktura zawodowa ludności Biecza w latach 1785-1914, W: Rzeszowski Rocznik Muzealny, s. 98, Rzeszów 1982.
3Michalewicz Jerzy - Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji doby autonomicznej, s. 30, 119, Kraków 1995.
4Pismo Przełożonego zboru izraelickiego do starostwa w Gorlicach, Archiwum Państwowe w Przemyślu, C.K. Starostwo Powiatowe w Gorlicach - nr zespołu 680, sygn. 56/680/0/20. Kopie statutu przedłożono również w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
5Statut izraelickiej gminy wyznaniowej w Bieczu - 1899 r. Tytuły rozdziałów: I - Okręg i cel wyznaniowy gminy, II - Członkowie gminy, III - O reprezentacji i administracyjnych organach gminy, IV - O radzie zboru, V - O wydziale rady zboru i przełożonym zboru, VI - O załatwianiu sporów wypływających ze związku religijnego, VII - O udzielaniu nauki religii w publicznych zakładach naukowych, VIII - O gospodarstwie gminy wyznaniowej i zarządzie jej zakładów, fundacyj i funduszów, IX - O wyborach do rady zboru, X - Rozwiązanie gminy wyznaniowej.
6Jak wyżej, s. 1 rękopisu
7Księga zmarłych izraelickiego okręgu metrykalnego 1877-1915, s. 18.
8http://hamodia.com/features/this-day-in-history-31/. (dynastia Horowitzów) z dnia 17 03 2014 r., http://www.jhi.pl/psj/Horowic_Naftali_Cwi_z_Ropczyc z dnia 08 08 2014 r.
9Korespondencja Przełożonego zboru ze Starostwem w Gorlicach...Archiwum Państwowe w Przemyślu. W uchwale w sprawie powołania asesora rabinackiego podano skład osobowy obecnych na zebraniu członków Rady. Byli to: Herman Berglas, Samuel Borgenicht, Herman Friedmann, Chaim Itzinger, Chaim Korzennik, Abraham Melamed, Izrael Süsskind, Hirsch Unger i Mayer Wagschal. W izraelickiej księdze zaślubin pod datą 21 czerwca 1921 r. Beer Halpern po raz pierwszy używa tytułu rabina Biecza. wcześniejsze wpisy sygnowane są przez Beera Halperna - zastępcę rabina Biecza.
10Pismo Przełożonego zboru izraelickiego do starostwa w Gorlicach z 7 stycznia 1917 r., Archiwum Państwowe w Przemyślu, C.K. Starostwo Powiatowe w Gorlicach - nr zespołu 680, sygn. 56/680/0/20.
11Blum, Weinfeld - Memorial book...Rozdział Biecz.
|