ZAGŁADA ŻYDÓW BIECZA
OŚWIATA I KULTURA
Jedną z charakterystycznych cech gminy żydowskiej była stała troska o poziom wykształcenia młodzieży. Wynikała ona z wymogów prawa religijnego. Talmud nie pozostawia co do tego żadnej wątpliwości. Wystarczy przytoczyć dwa akapity: "Oddech dzieci śpieszących do szkoły podtrzymuje świat" i "Nie zwalnia się od nauki dzieci nawet do budowy Świątyni". W pierwszym okresie organizacyjnym w szkolnictwie żydowskim dominowały - konsekwentnie promowane przez ortodoksów - szkoły religijne: chedery, Talmud Tory i jeszyboty (jesziwy). Naukę pobierali chłopcy poczynając od 4-5 roku życia, a w niektórych gminach - jak Biecz - już od 3 roku życia. Chedery (hebr. izba) były jednoklasowymi szkołami religijnymi. Uczęszczanie do nich wiązało się z ponoszeniem kosztów czesnego, z którego utrzymywał się małamed (z hebr. nauczający małe dzieci). Ten poziom nauczania dzieci miał charakter nauczania powszechnego. Talmud Tory i jesziwy były szkołami gminnymi, bezpłatnymi, uposażonymi stypendiami i różnego rodzaju fundacjami wspomagającymi uczniów. Nauczanie dziewcząt odbywało się jedynie w warunkach domowych i obejmowało naukę czytania i pisania w jidysz, rachunki, zasady wiary mojżeszowej. Na przełomie wieków: XIX i XX gminy żydowskie w Galicji wypracowały taki model kształcenia dzieci, który godził nauczanie w szkołach elementarnych z tradycyjną edukacją religijną.
Do końca XIX w. w szkolnictwie żydowskim dominowały szkoły religijne: chedery, Talmud Tory, jeszywy i Bejs Jakob (Dom Jakuba) dla dziewcząt. Po reformie oświaty przeprowadzonej w latach 70. XIX w., m. in. na mocy ustawy z 14 maja 1869 r., żydowskie szkoły podzielono na dwie grupy. Do pierwszej zaliczono placówki, których program nauczania obejmował również przedmioty świeckie (w wymiarze 12 godzin tygodniowo). Musiały one spełniać wymogi przewidziane w ustawie dla szkół prywatnych, jeśli uczęszczać miały do nich dzieci w wieku szkolnym. W drugiej znalazły się szkoły, które miały na celu wyłącznie przekazywanie wiedzy religijnej. Nauka w nich nie zwalniała z realizacji obowiązku szkolnego. Do szkoły powszechnej - ludowej, dzieci uczęszczały w godzinach przedpołudniowych, do religijnych - po południu. Z inspiracji Sary Szenirer powstało w Krakowie centrum szkolnictwa religijnego dla dziewcząt, które w 1918 r. przekształciło się w organizację Beit Jaakow (jid. Bejs Jaakow) - Dom Jakuba. Jej liczne placówki funkcjonowały w całej Galicji Zachodniej - również w Bieczu. Program nauczania obejmował naukę Tory w języku jidysz i etyki judaistycznej.
Szkoła hebrajska powstała w Bieczu w 1920 roku, a w 1923 r. uczęszczało do niej 75 chłopców i 69 dziewcząt uczących się w trzech klasach.
Tak opisuje swoje pierwsze dni w chederze Samuel Halpern, syn ostatniego rabina Biecza Beera Halperna1: "Pamiętam dzień w którym osiągnąłem wiek 3 lat i zaprowadzono mnie do fryzjera na strzyżenie: obcięto mi włosy pozostawiając jedynie pejsy. Cały czas płakałem, ponieważ nożyczki fryzjera częściej mnie skubały niż cięły. Po fryzjerze zaprowadzono mnie do chederu, do nauczyciela (mełameda) Rema Chaima Hersza z Gorlic. Był przyjemnym człowiekiem z rudą brodą. Posadził mnie na kolanach i pokazał mi Aleph-Beth (alfabet). On również dał mi cukierka i kazał mi obiecać, że będę grzeczny. Pokazał mi również laskę, z której zrobi użytek, kiedy będę niegrzeczny. Oczywiście nie zawsze udawało mi się zachowywać poprawnie, toteż wiele razy trzcinę na swoim ciele poczułem.
Do chederu dzieci prowadzono po ukończeniu 3 lat i uczęszczały tam aż do osiągnięcia dorosłości, często do zawarcia związku małżeńskiego. Początkowo naukę pobierały w złych warunkach lokalowych, w pomieszczeniach starej synagogi. W części przeznaczonej dla kobiet znajdował się bardzo duży pokój, w nim nauczali dwaj mełamedzi, którzy mieli tu swoje klasy znajdujące się po przeciwnej stronie pomieszczenia. W jednym końcu sali nauczycielem był reb Chaim Hersz z Gorlic, a w drugim reb Borucha z Bobowej. Nadzieję na poprawę sytuacji rozbudziło wmurowanie kamienia węgielnego pod nowy budynek Talmud Tory w 1924 r. Wypada wspomnieć, że w uroczystości zapoczątkowania budowy uczestniczył słynny rabin, przyszły twórca Jeszywas Chachmej w Lublinie, Horav Hagoen reb Meir Szapiro. Po wybudowaniu Talmud Tory, w pierwszym etapie wykończono pomieszczenia na piętrze. Stało się to w roku 1927 (5687 r. kalendarza żydowskiego), kiedy otworzono dwa nowe pomieszczenia klasowe w nowym budynku Talmud Tory. Tam przebywali chedorim i melamdim, czyli uczniowie chederu i nauczyciele. W jednym uczył reb Joszua Werner, mełamed z Siepietnicy, a w starszych klasach chłopców uczył reb Mosze Simcha Teitelbaum z Oshputzin (?), który zajmowany drugi pokój. Maluchy, które uczyły się tylko czytać po hebrajsku i Chumash (pięcioksiąg), pozostały w starym miejscu - w części dla kobiet w głównej synagodze. Nowym nauczycielem został reb Dawid Gewürz, którego nazwano Kolbuszower, ponieważ pochodził z Kolbuszowej. Reb Joszua Werner uczył w dwóch grupach - w jednej nauczano Tosefos, a w drugiej Gemorrah, Rasziego i tylko trochę Tosefos2.
Kadra nauczycielska w Bieczu była zróżnicowana zarówno pod względem poziomu wykształcenia, jak również stopnia organizacyjnego (nauczyciel gminny, prywatny). Nauczycielami w Bieczu (bądź wywodzącymi się z Biecza) w różnych okresach działalności szkół bieckich byli - poza wymienionymi powyżej - również: Mojżesz Feitelbaum (nauczyciel prywatny), Zeew Geller (mieszkał w Nadwornej), Salomon Ginsberg (nauczyciel religii żydowskiej), Benzion Grossmann, Pinkas Klein (nauczyciel prywatny), Baruch Landau, Dawid Izaak Melamed, Mojżesz Symcha Seitelbaum, Berl Sparber (nauczyciel języka hebrajskiego), Szymon Stieglitz, Markus Hirsz Teicher, Szymon (Szyja) Werner (nauczyciel domowy, prowadził w Bieczu tajne nauczanie również w pierwszych latach okupacji).
Jak już wspomniano młodzież żydowska zobowiązana była również do pobierania nauki w szkołach państwowych. W 1774 roku wprowadzono w Galicji, podobnie jak we wszystkich krajach koronnych Austrii ogólny regulamin dla niemieckich szkół normalnych i trywialnych. Zakładał on powstanie w każdej parafii trzyklasowej szkoły trywialnej (Trivialschule), a w miastach obowodowych czteroklasowych szkół głównych (Hauptschulen). W ramach autonomii przyznanej Galicji, szkoły ludowe zostały w 1867 roku spolszczone, a język niemiecki był obowiązkowym przedmiotem nauczania dopiero od klasy trzeciej szkoły ludowej. Kolejna reforma podzieliła szkoły ludowe na pospolite i wydziałowe. Pełny cykl nauki w szkole pospolitej trwał sześć lat. Pierwszym aktem prawnym, który uregulował organizację szkolnictwa w niepodległym państwie polskim był Dekret Naczelnika Państwa z dnia 7 II 1919 roku, o obowiązku szkolnym. Wprowadzał on obowiązek szkolny w zakresie siedmiu klas szkoły powszechnej. W przypadku braku w danej miejscowości pełnej szkoły powszechnej siedmioklasowej obowiązek ten miał być realizowany w szkołach cztero- lub pięcioklasowych z trzyletnią lub dwuletnią nauką uzupełniającą. Unifikację szkół powszechnych w II Rzeczypospolitej przeprowadziła Ustawa z dnia 11 III 1932 roku, o ustroju szkolnictwa. Jako podstawę organizacyjną i programową ustroju szkolnego przyjęto siedmioklasową szkołę powszechną najwyżej zorganizowaną (III stopnia). Obok szkół III stopnia miały również istnieć niżej zorganizowane szkoły II stopnia (sześcioklasowe) i I stopnia (czteroklasowe)3.
Rozpoczynając naukę w szkole powszechnej, młodzież żydowskana napotykała na duże problemy, jeden z nich związany był z barierą językową. Uczniowie wychowani w środowisku języka jidysz, kształceni w żydowskich szkołach z hebrajskim językiem nauczania, nie znali języka polskiego w stopniu wystarczającym - zwłaszcza, że często i rodzice znali ten język szczątkowo. Nieznajomość poprawnej polszczyzny miał duży wpływ na skuteczność kształcenia. Znajduje to odzwierciedlenie w uwagach zamieszczanych w arkuszach ocen: "Nieumiejętność posługiwania się językiem polskim"4. Innym problemem był tradycyjny pacierz w szkole. W trakcie odmawiania modlitwy rozpoczynającej pierwszą lekcję w szkole, chłopcy żydowscy zmuszeni byli przez niektórych nauczycieli do zdejmowania nakryć głowy, to z kolei było sprzeczne z religią judaistyczną. Koedukacyjny procesz kształcenia dzieci katolickich i żydowskich spotykał się z protestem organizacji żydowskich, które domagały się uruchomienia szkół z żydowskimi językami nauczania. Równie, jeśli nie gwałtowniej protestowały polskie organizacje nacjonalistyczne i kościół katolicki uważając, że wspólne nauczanie ma ujemny wpływ na morale młodzieży katolickiej. Protesty nie wpłynęły na oświatową politykę państwa i wszystkie dzieci uczęszczał do szkół niezależnie od wyznania.
Pierwszą - po rozbiorach Polski - szkołę, założono w Bieczu dopiero w 17 lat po utracie niepodległości. Była to tzw. szkoła trywialna, o najniższym stopniu zorganizowania, przekształcona później w szkołę czteroklasowa. W roku 1891 za kościołem parafialnym oddano do użytku nowy budynek, w którym obecnie mieści się Zespół Szkół nr 2 im. Marcina Kromera). Początkowo uczęszczali do niej chłopcy, były również klasy koedukacyjne. Pięcioklasowa szkoła żeńska (Szkoła Ludowa V-klasowa Żeńska w Bieczu założona została w 1903 r.i nie miała początkowo stałego budynku. Nauczanie prowadzono w kilku wynajętych pomieszczeniach, również Żyda Meilecha(?) Goldberga (jedna klasa). Z chwilą kiedy sąd przeniósł się do nowego budynku, zwolnione pomieszczenia na piętrze ratusza przeznaczono na klasy lekcyjne. Tutaj znajdowały się 4 oddziały, a 2 pozostałe mieściły się w żydowskim domu Tellera. Następnie szkołę przeniesiono do budynku zw. Grodem, a po wybudowaniu w 1912 r, nowej placówki, tam na stałe przeniesiono uczennice. W kronice Szkoły Żeńskiej im. Królowej Jadwigi zachowało się kilka informacji o uczennicach wyznania mojżeszowego. W roku szkolnym 1929/30 naukę rozpoczęło w niej 316 uczennic, w tym 48 Żydówek. W roku szkolnym 1930/31 zapisało się do szkoły 323 uczennice, w tym 48 wyznania mojżeszowego. W tymże roku - jak wspomina kronika - odbył się w szkole żeńskiej uroczysty poranek ku czci Królowej Jadwigi. (...) Na zakończenie żywy obraz z deklamacją: "Łzy Jadwigi" - Neumanowej (zapewne Żydówka). W roku szkolnym 1931/32 liczba uczennic religii mojżeszowej zwiększyła się do 51, a w roku 1932/33 do 585.
.
Źródło: Archiwum Państwowe w Przemyślu: Szkoła Podstawowa Nr 1 w Bieczu powiat Gorlice - nr zespołu 224, sygn. 56/224/0/1, Szkoła Podstawowa Nr 2 w Bieczu powiat Gorlice - nr zespołu 225, sygn. 56/225/0/1-28.
Podobnie jak szkoły, również biblioteki i czytelnie realnie wpisane były w system kształcenia i rozwoju duchowego społeczeństwa. Powstawały z inicjatywy oświeconej części środowiska Żydów postępowych. Do najważniejszych, dodatkowych zadań bibliotek zaliczyć można: organizację wykładów, szkoleń, kursów, działalność klubów dyskusyjnych. W 1918 r. założona zostaje w Bieczu Biblioteka im. Jakuba Gütza, która w latach 30-tych dysponowała liczącym 2 000 sztuk księgozbiorem, sześćdzieśięcioma czytelnikami i tysiącem wypożyczeń. W roku 1927 powstaje Biblioteka im. J. L. Pereca dysponująca odpowiednio księgozbiorem złożonym z 351 książek, 43 czytelnikami i 120. wypożyczeniami6. Działała również Czytelnia Organizacji Syjonistycznej w Bieczu, której kierownikiem był Jakub Singer7
Amatorski ruch teatralny rozwijał się w dwóch kierunkach: religijnym realizowanym przy okazji świąt żydowskich oraz świeckim, ukierunkowanym na kulturę świecką. W sprawozdaniu przesłanym do Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie z dn. 31 stycznia 1930 r. znajduje się informacja o dwóch spektaklach teatralnych organizowanych w Bieczu: Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej w wykonaniu Koła Amatorskiego Żydów wywodzącego się ze środowiska asymilatorów oraz komedii Henryka Zbierzchowskiego - Małżeństwo Loli w wykonaniu Sekcji Dramatycznej działającej przy Organizacji Syjonistycznej.
Recenzja spektaklu teatralnego zamieszczona w Nowym Dzienniku z dn. 12 kwietnia 1931, nr 97, s, 9.
1Halpern Samuel Alexander - Światła ciemności, s. 1 (tłumaczenie z angielskiego) Jerozolima 1999, dalej Halpern - Światła....
2Halpern - Światła...., s. 1, 2>
3Opracowano na podstawie Szkoła Podstawowa Nr 1 w Bieczu powiat Gorlice, Informacje o zespole: http://baza.archiwa.gov.pl/sezam/sezam.php?l=pl&mode=show&zespoly_id=63069 z dn. 07 12 2014 r.
4Archiwum Państwowe w Przemyślu, Szkoła Podstawowa Nr 2 w Bieczu powiat Gorlice - nr zespołu 225, sygn. 56/225/0/1-28 (Arkusze ocen V-klasowej szkoły ludowej żeńskiej w Bieczu, rok szkolny 1915/16.
5Kronika szkoły żeńskiej im. Królowej Jadwigi w Bieczu założona przez Justynę Majewską kierowniczkę szkoły w 1915 r., w czasie wojny światowej po odparciu inwazji, (obecnie w posiadaniu Zespołu Szkół nr 2 im. M. Kromera), Ślawski T. - Biecz. Zarys historyczno-krajoznawczy, s. 53, Biecz 1998.
6Krystyna Samsonowska, Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918-1939), s. 246, Kraków 2005.
7Nowy Dziennik, nr 14 z 1938 r., s. 9.
|