LITERATURA PRZEDMIOTU I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

Od zakończenia wojny minęło już prawie 70 lat. Polska literatura naukowa dorobiła się w tym czasie dużej liczby publikacji historycznych poświęconych II wojnie światowej. Większość z nich sławiła etos walki zbrojnej oraz działalność organizacji politycznych i wojskowych. Również zasób literatury obcojęzycznej i polskiej (powstałej po roku 1989) odnoszący się do zagłady Żydów na terenach okupowanej Polski jest imponujący. Dorobek historiograficzny dotyczący losów i eksterminacji Żydów Polski południowo-wschodniej był tematem niechętnie przez naukowców (w Polsce) podejmowanym - z różnych zresztą powodów. Istotny przełom nastąpił po zmianach polityczno-społecznych roku 1989, kiedy tematyka żydowska stała się przedmiotem licznych studiów i badań. To ożywienie nie przekładało się niestety na Ziemię Biecką, która nie miała w tym zakresie szczęścia. Literatura poświęcona społeczności Biecza w przedziale czasowym XVIII - XX wiek, ze szczególnym uwzględnieniem Holokaustu jest wyrywkowa i uboga. Brak kompleksowego opracowania być może wynikał z wąskiej tematyki badawczej (jeżeli o śmierci ponad 600 przedwojennych obywateli Biecza i Polski można w ogóle tak powiedzieć), jak i stosunkowo nielicznych materiałów źródłowych.

Fundamentalną pracą poświęconą Żydom Biecza jest wydana w roku 1960 w Izraelu, biecka księga pamięci: Sefer zikaron likdoshei ayaratenu Biecz. Książka zawiera materiały poświęcone historii i zagładzie Żydów w Bieczu. W rozdziale Biecz pod okrutnym panowaniem reżimu nazistowskiego Leib Blum opisał życie w getcie, wysiedlenie, zamieścił listę mieszkańców, którzy nie przeżyli okupacji. W części końcowej ukazano losy Żydów po wojnie i działalność stowarzyszeń Bieczan w Nowym Jorku i Izraelu. Miarodajne informacje można znaleźć również w dokumentacji Instytutu Yad Vashem, szczególnie odnosi się to do danych zawartych w centralnej bazie osób pomordowanych (The Central Database of Shoah Victims' Names). Zachowało się również kilka pozycji wspomnieniowych byłych mieszkańców miasta¹. Osobna grupa informacji dotyczących Zagłady zamieszczona jest w encyklopedycznych wydaniach publikowanych w Stanach Zjednoczonych i Izraelu oraz na stronach internetowych Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie, JewishGen w Nowym Jorku i Wirtualnego Sztetla w Warszawie².

Nieocenionym dla badacza źródłem pozyskiwania informacji są archiwa. W zbiorach Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego znajdują się m. in. materiały poświęcone pomocy udzielanej przez American Joint Distribution Committee komitetowi w Bieczu, dokumenty Centralnej i Wojewódzkiej Komisji Historycznej i Wydziału Ewidencji i Statystyk. Najcenniejszymi materiałami wydają się być relacje uratowanych z Zagłady Żydów, spisane bezpośrednio po zakończeniu wojny.
Dokumentacja dotycząca działalności przedwojennej administracji rządowej przechowywana jest w Archiwum Narodowym w Krakowie. Znajdują się tu m. in. listy wyborcze kandydatów na urząd burmistrza, korespondencja ze starostwem w Gorlicach, dokumentacja Policji Państwowej.
Archiwa Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie zawierają akta Prokuratury Okręgowej i Sądu Okręgowego w Rzeszowie, dokumenty Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie i urzędów powiatowych w regionie, dokumenty Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie, działającej bezpośrednio po wojnie Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich Tarnów—Rzeszów, ankiety oraz akta sądu okręgowego w Bieczu (w tym w aktach tzw. "sierpniówek" dotyczących współpracy z Niemcami).
Największy zasób archiwalny dotyczący Biecza znajduje się w Archiwum Państwowym w Rzeszowie, Oddział w Sanoku. Z cenniejszych dokumentów należy wymienić przedwojenne protokoły Rady Miejskiej, powojenne protokoły Miejskiej Rady Narodowej, korespondencję wojenną, pisma dotyczące mienia pożydowskiego, sądowe akta spadkowe.
Obszernych informacji dostarczają akta Sądu Przysięgłych przy Sądzie Krajowym w Karlsruhe, akta OKBZH, akta sądowe Sądu Krajowego w Norymberdze, gdzie sądzeni byli oprawcy z Jasła i Gorlic. Olbrzymi materiał dotyczący wojennych lat powiatu jasielskiego (Kreishauptmannschaft Jaslo), znajduje się w Głównej Komisji niemieckiej (Zentrale Stelle Ludwigsburg). Brak jest natomiast niemieckiej dokumentacji przeprowadzenia tzw. akcji "wysiedlenia". Nie ma list przewozowych i dokumentacji dotyczącej transport Żydów do Bełżca - nie jest nawet znana dokładna data zagłady. Celowo takiej dokumentacji nie prowadzono. Niewielki zasób archiwalny dotyczący Żydów Biecza znajduje się w Muzeum Ziemi Bieckiej w Bieczu. Na uwagę zasługuje informacja ze zdjęciami z ekshumacji przeprowadzonej na terenie cegielni w marcu 1945 roku i Spis wydarzeń martyrologicznych w latach II wojny światowej z terenu Biecza i okolic.
Poza archiwami, osobną grupę informacji do badania historii zagłady żydowskiej społeczności miasta, znaleźć można w relacjach i wspomnieniach. Pisane były w Polsce, Izraelu, Stanach Zjednoczonych i Francji. Powojenne czasy nie sprzyjały ich spisywaniu - szczególnie tych, pisanych przez Polaków, a odnoszących się do żydowskich mieszkańców Biecza. Z relacji Polaków warto wymienić wspomnienia okupacyjne Sylwestra Litworowskiego i Jana Durlaka, a ze źródeł żydowskich wspomnienia Alexandra Halperna, relacje m. in. Abrahama Pellera, Salomona Kurza i Abrahama Singera, Miejscowego Komitetu Żydowskiego w Bieczu, Sali i Mani Sturm oraz Reginy Zynger. Te ostatnie znajdują się w zasobach Żydowskiego Instytutu Historycznego i Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie.
Nieocenioną pomoc w redagowaniu tej pracy przekazał Izaak (Ira) Götz, emerytowany profesor Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku i Prezes Beitcher Society (Towarzystwa Żydów Biecza w Nowym Jorku). Jest jednym z niewielu uratowanych z Zagłady Żydów Biecza. Dokumentacja, którą autorowi przekazał (w tym ok. stu zdjęć) stanowiła podstawę do zredagowania większej części tej pracy. Informacje te były tym cenniejsze, gdyż dodatkowo konsultowane były z żyjącymi członkami społeczności żydowskiej Biecza w Stanach Zjednoczonych, Francji i Izraela.
W latach siedemdziesiątych z inicjatywy Głównej i Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie kilka opracowań dotyczących okupacji niemieckiej i polityki eksterminacyjnej w powiecie jasielskim, do którego w czasie wojny przynależał Biecz. Pokłosiem sesji popularno-naukowej zorganizowanej w Jaśle była książka Jasło oskarża. Znakomitym źródłem informacji o strukturze organizacyjnej administracji powiatu jasielskiego i strukturze hierarchicznej jednostek policji bezpieczeństwa (i żandarmerii wojskowej) są opracowania: byłego prokuratora Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie Stanisława Zabierowskiego i Mieczysława Jerzego Wieliczki.³

Źródłem informacji o polskich Sprawiedliwych, którzy związali swoje wojenne losy z Bieczem, jest portal "sprawiedliwi" i albumy "Przywracanie Pamięci" z lat 2007-2009, wydawane pod auspicjami Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej⁴.

Zapewne na podstawie w/w źródeł opracowano różne rejestry i fakty zbrodni na żydowskiej ludności Biecza. Niestety, rejestry te zawierają błędy w szczegółach opisywanych zbrodni (daty, nazwiska, miejsca).⁵

Wprawdzie brak jest - jak zaznaczono we wstępie - całościowego opracowania dotyczącego historii Żydów Biecza i ich zagłady, to w publikacjach regionalnych tematyka ta wielokrotnie była poruszana była przez historyków Małopolski wschodniej i Rzeszowszczyzny. Wspomnieć tu należy o artykułach i wydawnictwach takich autorów jak: Tadeusz Ślawski, Władysław Boczoń, Ludwik Dusza, Tadeusz Kowalski, Anna Maria Truszczyło. Część z tych prac należałoby jednak poddać krytycznej analizie. Jedyne powojenne prace mające w swojej treści znaczące informacje o Żydach Biecza, znajdują się w pracy doktorskiej Henryka Malinowskiego i w monografii kościoła farnego autorstwa ks. Krzysztofa Szopy⁶

Nieocenionym źródłem informacji staje się w ostatnim czasie internet. Niestety, w przypadku Żydów Biecza większość materiałów odnosi się do archiwów cyfrowych⁷. Ciekawe wątki znaleźć można na stronach: forum portalu Beskid Niski, portal Olpinscy.pl. W sieci odnaleźć można również filmy dotyczące tematyki żydowskiej. Pierwszy jest cyfrowym upamiętnieniem obchodów 70. rocznicy zagłady żydowskiego Biecza, a drugi, pochodzący z archiwum Stevena Spielberga przedstawia przedwojenny widok rynku. Uśmiechnięte twarze synów rabina Beer Halperna wynagradzają niedoskonałości kopii z nawiązką⁷.

Niezwykle pomocne, szczególnie w ustaleniu pisowni imion i nazwisk, okazały się zachowane księgi izraelskiego okręgu metrykalnego. Cztery z nich:

księga zaślubin (założona w styczniu 1918, wpisy do 16 czerwca 1942 r.),
księga zapowiedzi (pierwszy wpis 9 stycznia 1897 r., ostatni 11 lipca 1942) r.,
księga zmarłych (27 stycznia 1877 r. - 8 maja 1915 r.),
księga urodzin (pierwszy wpis 28 sierpnia 1925 r., ostatni 3 maja 1942 r.)
przechowywane są w Urzędzie Miejskim w Bieczu, dwie: księga urodzin (lata 1850-1907) i księga zgonów (lata 1851-1876) w Archiwum Państwowym w Rzeszowie, Oddział w Sanoku⁸.